PM, magazine voor de overheid – 2006
Gasproducent NAM vond halverwege de jaren negentig zes nieuwe, relatief kleine gasvelden onder de Waddenzee. Ze liggen dicht langs de Noord-Nederlandse kust en werden schuin aangeboord, vanaf drie landlocaties in de provincies Friesland en Groningen: Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen. Men schat de voorraad hoogcalorisch gas op 20 tot 25 miljard kubieke meter. Ter vergelijking: uit de gasvelden onder het nabijgelegen Ameland kwam de afgelopen twintig jaar 40 miljard kubieke meter gas.
Lange tijd kon het niet, nu kan het wel: nieuw gas winnen onder de Waddenzee. Naar verwachting krijgt de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in september 2006 de definitieve vergunningen. De NAM begint dan in 2007 met gaswinning op de locatie Moddergat en in 2008 met winning vanaf de locaties Vierhuizen en Lauwersoog.
Gas winnen met de hand aan de kraan
Vlakbij het pittoreske dorp Moddergat, enkele kilometers van de Friese waddenkust, ligt een met een hek omheinde betonnen werkvloer van zo’n vijftig bij vijftig meter. Midden tussen de groene weiden. Uit het beton steekt een twee meter hoog apparaat uit de grond. Het is het mondstuk van de put die jaren geleden werd geslagen naar een van de gasvelden onder de Waddenzee. Het gas kan vanaf hier schuin worden aangeboord. Er is bedrijvigheid op het terrein: er staan wat vrachtwagens, je hoort een machine. Wat zijn ze aan het doen? De werklieden vragen de reporter of zij het bord Verboden toegang niet heeft gezien. Ze verwijzen haar naar de voorlichter van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in Assen.
In Moddergat weten dorpsbewoners te vertellen dat de NAM voorbereidingen treft om de pijpen, die naar het gas onder de Waddenzee leiden, weer open te maken. Ze zijn volgestort met beton, toen de Tweede Kamer eind jaren negentig een stokje stak voor nieuwe gasboringen in de Waddenzee.
Hoe zit het ook alweer? Het kabinet Balkende gaf in 2004 toch het groene licht voor nieuwe gasboringen?
‘Het gaat niet om gasboringen’, haast perswoordvoerder Reinier Treur van gasproducent NAM zich te zeggen. ‘Tien jaar geleden boorden we, om de gasvoorraad te onderzoeken. De putten liggen er dus al. We gaan het gas nu wínnen.’
NAM verwacht nog dit jaar de vergunningen te krijgen voor nieuwe gaswinning van onder de Waddenzee. Daarvoor zijn geen boortorens meer nodig. Treur: ‘Wel komen er, naar verwachting eind 2006, tijdelijke installaties voor onderhoud van de putten. Ook wordt er over land een pijpleiding aangelegd, die het gewonnen gas van locatie Moddergat naar de installaties in Anjum transporteert. Ín de Waddenzee doen we niks.’
De toonzetting van de NAM-woordvoerder is defensief, de uitleg geduldig. Boren in de Waddenzee is een gevoelig dossier. De NAM heeft z’n lesje geleerd. Eind jaren negentig strandde een eerdere poging om de aangeboorde gasvoorraden te gaan exploreren. Nederland was tegen boren in dit kwetsbare natuurgebied, dat was het beeld. En een meerderheid van de Tweede Kamer wees extra gaswinning af. ‘We luisterden toen niet genoeg naar de samenleving,’ kijkt Reinier Treur terug op de blokkade. ‘We waren te technocratisch en gingen onvoldoende in dialoog. nu houden we rekening met de wensen van anderen.’
‘Boren naar gas in de Waddenzee is niet toegestaan’, verklaarde het kabinet Balkenende II echter in mei 2003. Het Regeerakkoord liet aan duidelijkheid niets te wensen over: ‘Voor schuin boren onder de Waddenzee zijn reeds aanzienlijke investeringen gedaan. Er wordt niettemin gestreefd naar een verder moratorium van tien jaren met betrekking tot het schuin boren naar gas onder de Waddenzee.’
Wel vroeg Balkende een adviesgroep onder leiding van PvdA-er Wim Meijer aan te geven wat wijs was voor de Waddenzee. Daarbij moest de natuur uitdrukkelijk centraal staan. In maart 2004 verscheen hun advies: Ruimte voor de wadden.
Achteraf gezien is de Adviesgroep Waddenzeebeleid het breekijzer geweest. Niet alleen concludeerde Meijer c.s. dat gaswinning binnen strikte natuurgrenzen niet tot natuurschade zal leiden. Ook maakte het gezelschap korte metten met de onontwarbare bestuurlijke kluwen en het geharrewar rond de Waddenzee. Teveel polarisatie, teveel stagnatie, te weinig slagkracht, aldus Meijer c.s.: ‘Veel spelers hebben hindermacht, bijna niemand heeft doorzettingsmacht.’ Met de natuur als grootste slachtoffer, want daarmee stond het er slecht voor. Het advies luidde: de natuur krijgt voorrang en menselijk medegebruik is beperkt mogelijk. Het moratorium op gasboringen achtte de Adviesgroep overbodig, vanwege het hanteren van strikte natuurgrenzen.
Het kabinet volgde de Adviesgroep en het tij keerde. Men besloot extra gaswinning ‘onder strikte voorwaarden’ toe te staan, omdat er ‘geen significante schade voor de natuur’ te verwachten is. Ook zag het kabinet af van verlenging van het moratorium en.
Voor natuurherstel stelde het kabinet het Waddenfonds in. Aanvankelijk met een kapitaal van 500 miljoen voor de komende 20 jaar. Onder druk van onder andere de Waddenregio, is dat bedrag verhoogd tot 800 miljoen euro.
Tussen het kabinetsbesluit in 2004 en nu zitten ruimtelijke ordeningsprocedures, waaronder een milieueffectrapportage. Het rijk bereidt een groot aantal vergunningen voor. Het lopende ruimtelijk beleidskader, de Planologische Kernbeslissing Nota Waddenzee 1993, is verlopen. Maar een aparte kabinetsbrief uit 2004 zorgt voor het wettelijke kader voor de gaswinning. Het is een noodverband waar rek in zit. De nieuwe Planologische Kernbeslissing voor de Waddenzee is vooralsnog niet genomen, terwijl de vergunningen voor gaswinning binnenkort rond zijn.
Eén van de strikte voorwaarden voor gaswinning is het permanent meten (monitoren in vaktaal) of de gaswinning negatieve gevolgen heeft voor de natuur. Het gaat daarbij vooral om bodemdaling, en de gevolgen die dat heeft op fauna en flora. De NAM zal het gas op de genoemde locaties daarom winnen ‘met de hand aan de kraan’.
Reinier Treur van de NAM legt uit hoe we ons dat voor moeten stellen. ‘De NAM gaat 2/3 van de normale productiecapaciteit benutten. We hebben dubbele zekerheden ingebouwd. Wetenschappers verschillen van mening over de vraag hoeveel de bodem daalt door gaswinning, 5 of 10 mm. Wij gaan uit van 5 mm. We hebben daarnaast te maken met zeespiegelstijging door klimaatverandering. Ook daarover verschillen wetenschappers van mening. Maar wij gaan uit van het meest ongunstige scenario, om de Waddenzee de kans te geven bodemdaling via de natuurlijke veerkracht te compenseren (door de getijdenwisseling wordt permanent nieuw zand afgezet, red.). We winnen dus niet op volle kracht en houden voortdurend metingen. Zijn er negatieve gevolgen, dan gaat de kraan verder dicht.’
Natuur- en milieuorganisaties waren en zijn fel tegenstander van gaswinningen uit de Waddenzeebodem. Waar mogelijk brengen zij hun bezwaren in. Eind mei richtte hun kritiek zich vooral op de volgens hen ontbrekende garanties voor handhaving van de strikte natuurvoorwaarden in de vergunningen.
De Vereniging tot Behoud van de Waddenzee is een van die organisaties. Acht de Waddenvereniging, nu de nieuwe gaswinning bijna een feit is, het pleit verloren? Nee dus. Integendeel zelfs: de Waddenvereniging telt haar zegeningen. ‘We zijn blij met wat we hebben bereikt,’ zegt directeur Hidde van Kersen. ‘De besluitvorming is nu ook heel anders als destijds rond de gaswinning bij Ameland. Toen verstrekte de overheid een vergunning voor 20 jaar in één keer, ongeacht de gevolgen voor natuur en milieu. De NAM krijgt nu voor de nieuwe gaswinning vanaf land weliswaar een vergunning voor 40 jaar, maar die is elk jaar herroepbaar. Toen was de economie de voornaamste maatstaf, nu de draagkracht van de natuur. Het tempo van gaswinning is afhankelijk van de gevolgen voor de natuur. Bij Ameland onderzoekt men alleen de bodemdaling. Nu worden ook de gevolgen van gaswinning voor flora en fauna gemonitord. Én volgen er repercussies als die negatief zijn. Dat is een grote verbetering. Met dank aan de scherpere regelgeving en de druk van natuur- en milieuorganisaties. De vernieuwingen kosten de NAM enorm veel geld, het scheelt de staat gasinkomsten. Maar het is òf dit òf niks.’
De Waddenvereniging is zeer te spreken over de opstelling van de NAM. ‘Zij zijn een voorbeeld voor bedrijven elders door vanaf de wal te boren. Een Frans bedrijf gaat EZ binnenkort vragen of ze bij Schiermonnikoog naar gas mogen boren. Ik ben benieuwd of dat bedrijf zich net zo goed aan de regels houdt als de NAM.’
Ondanks alle zegeningen tekent de Waddenvereniging toch elke keer bezwaar aan, eind mei nog tegen de voorlopige vergunningen voor Moddergat, Lauwersoog en Vierhuizen. Is dat ritueel verzet? ‘Veel van onze wensen zijn ingewilligd. Maar de crux van de vergunning is het hand-aan-de-kraan principe. De wijze waarop dat nu is ingevuld geeft ons onvoldoende juridisch houvast als het mis gaat. Is dat in de definitieve vergunning niet aangepast, dan zal de Waddenvereniging desnoods procederen.’
Binnenkort komt de Waddenzee misschien op de werelderfgoedlijst van UNESCO te staan. Gaat de Waddenvereniging dat als nieuw element in de strijd werpen? ‘Nee,’ zegt Van Kersen eerlijk. ‘De status van werelderfgoed brengt geen economische beperkingen met zich mee.’
Europese regels doen dat misschien wel. Europarlementslid Dorette Corbey van de PvdA vroeg de Europese Commissie half mei jongstleden of nieuwe gaswinning past in het Europese beleid inzake vogel- en natuurbescherming. Zij doelt op de Vogel- en Habitatrichtlijn, die alleen ‘bestaande activiteiten’ toestaan in beschermde vogelgebieden als de Wadden. Het antwoord laat nog even op zich wachten.
De Moddergatters vinden alle zorg over de Waddenzee maar flauwekul. ‘Wat die milieuclubjes toch voor elkaar hebben gekregen, prietpraat is het,’ stelt een dorpsbewoner verontwaardigd. ‘Ik ben hier geboren en getogen. Vroeger zwommen we hier direct over de dijk. Nu komt het water bij vloed niet verder dan halverwege je schenen. Zoveel is de zeebodem omhoog gekomen, door de zandafzettingen. En dan zeuren ze over een bodemdaling van een paar millimeter! Dat gas brengt ons welvaart, daar moet je blij mee wezen.’
Ook de uitbaatster van het plaatselijke café heeft er geen goed woord voor over: ‘Met de Waddenvereniging moet je hier in het dorp niet aankomen. ’t Dorp leeft van de visserij. Er is hier weinig ander werk. We hebben al de beperkingen voor de kokkelvisserij en nu weer dat gezeur over de gaswinning. Daar hebben Randstadbewoners last van, wij niet.’
Feit is dat niet alleen natuur- en milieugroeperingen tegen nieuwe gaswinning uit de Waddenzee zijn. Ook de provinciebesturen van zowel Friesland als Groningen en Noord-Holland zijn al jaren tegen. Tot voor kort was, zoals gezegd, zelfs het landsbestuur tegen.
Bij het beleid rond de nieuwe gaswinning zijn vier ministeries betrokken. Er moeten maar liefst 32 vergunningen worden verleend. Om te voorkomen dat ministeries tegengestelde eisen formuleren, tempo in de besluitvorming te brengen en bestuurlijke wirwar te voorkomen, zette het kabinet een nieuwe procedure in gang. Met de zogenoemde Rijksprojectenprocedure wordt een project van nationaal belang – de nieuwe gaswinning is het tweede dat ermee te maken heeft – sneller dan normaal door alle benodigde procedures geloodst. Het rijk trekt daarbij een aantal bevoegdheden van lagere overheden naar zich toe. Zijn de provincies en gemeenten daarmee buitenspel gezet?
Gedeputeerde Piet Bijman (CDA) van het dagelijks bestuur van de provincie Friesland vindt van niet: ‘Wij hebben geen problemen met de Rijksprojectenprocedure. Wij liggen niet dwars. De vergunningen, waarvoor onze toestemming vereist is, hebben we verleend. Het kabinet heeft zo beslist. Wij vinden dat er voldoende waarborgen zijn voor veilige gaswinning. Wij hebben het Waddenfonds als compensatie om achterstallig natuuronderhoud in het Waddengebied weg te werken.’
Ook de voorzitter van de samenwerkende Waddeneilanden, Joke Geldorp, tevens burgemeester van Texel heeft er geen moeite mee dat het rijk de regie over het geheel naar zich toe heeft getrokken. ‘Gaswinning is een nationale kwestie, daar gaan wij niet over. Wij mengen ons niet in de nu lopende procedures, wij vertrouwen op Den Haag.’
Velen zullen nauwlettend blijven volgen wat er in en met de Waddenzee gebeurt. Maar de protesten tegen nieuwe gaswinning zijn op dit moment voor het grootste deel afgevlamd.