2006
Ze staan onaangekondigd in de gang en lopen zo de echtelijke slaapkamer in. Ze leveren commentaar op wat ze in de keuken aantreffen en trekken merkkleding van de kinderen uit de kast. Dit zijn grieven van tientallen Marokkaanse huishoudens met een bijstandsuitkering. Zij kregen de afgelopen weken onverwacht bezoek van medewerkers van de Sociale dienst, die is opgegaan in de Dienst Werk en Inkomen (DWI).
Bij een van hen stonden de DWI-medewerkers al om half 8 op de stoep. De familie lag nog in bed. “Ik moest vragen beantwoorden over de afgelopen tien jaar,” zegt Driss el Berkani. “Er hebben een groot aantal auto’s op mijn naam gestaan. Ik koop elk jaar een oude, goedkope auto om naar Marokko op vakantie te gaan. Daarna doe ik ze weer weg. Ik moest van al die auto’s vrijwaringspapieren overleggen. DWI houdt me voor een autohandelaar, maar dat ben ik niet.”
De operatie, die veel weg heeft van een vroege voorjaarsschoonmaakactie, leidde in zestien gevallen tot stopzetting of korting op de bijstandsuitkering. Andere huishoudens wachten nog op een beslissing.
Een veertigtal boze Marokkaanse mannen, de meeste op leeftijd, een aantal ziek en gehandicapt, wachten de journalist op bij de Al-Kabir moskee in Amsterdam Oost. Allemaal hebben zij hun eigen verhaal over de ‘inval’ van de Sociale dienst (DWI is nog niet ingeburgerd). De mannen vinden dat zij als verdachten worden behandeld. Vooral het opentrekken van kasten, vragen over of men bij Albert Heijn of de Aldi winkelt en het vermoeden van kwader trouw zetten kwaad bloed. Ook verwijten zij de Sociale dienstmedewerkers geen rekening te houden met de aanwezigheid van kinderen. Zij begrijpen niet waarom DWI-medewerkers langskomen met een dossier van 10 of 20 jaar. Er kan dan aanleiding zijn geweest voor de huisbezoeken – een aantal uitkeringen is immers gekort of gestopt – ‘zo gaan we niet met elkaar om in Amsterdam’, zo stellen de mannen in een protestverklaring.
Voor medewerkers van de Dienst Werk en Inkomen gelden strikte regels voor huisbezoek. Zij moeten zich legitimeren, uitleggen wat ze komen doen en de cliënt vragen om medewerking. Weigert de cliënt toegang, dan legt de DWI-medewerker uit wat de verdere procedure is en wordt een afspraak voor een volgend huisbezoek gemaakt. Uit angst gekort te worden op hun uitkering of die helemaal te verliezen, laten cliënten hun ongenode gasten binnen. Het merendeel van de mannen in de moskee weet niet dat zij, als er geen concrete aanwijzing van fraude is, toegang tot hun huis mogen weigeren.
Moet dat nu zo, vraagt bestuurder Antoinette Tanja van stadsdeel Oost/Watergraafsmeer zich af. Een grote groep Marokkaanse buurtbewoners met een bijstandsuitkering heeft zich tot het stadsdeelbestuur gewend. “Ik heb de indruk dat de ambtenaren van DWI zeer grof te werk gaan. Fraudebestrijding oké, maar wel met respect voor de plichten én rechten van cliënten. Dat lijkt nu niet het geval. Zelfs een echtpaar dat € 80,- aanvullende bijstand per maand ontvangt moest alles binnenstebuiten keren. Is dat efficiënt opsporen van mogelijke onrechtmatigheden? De groep waar het om gaat is kwetsbaar en ligt op het ogenblik al niet lekker. Waarom wordt mensen niet gewoon gevraagd met hun papieren op het kantoor van de Sociale dienst te verschijnen?”
“Jaarlijks worden tientallen uitkeringen beëindigd na huisbezoek,” zegt een woordvoerder van DWI. Achter het massale karakter van de bezoeken in Oost moet vooral een praktische reden worden gezocht. “DWI gaat systematisch te werk, de ene buurt na de andere.” En ook het tijdstip van half 8 ’s ochtends behoort tot de normale werkwijze. “Men gaat zelfs in het weekend op huisbezoek.” Hij kijkt niet op van de boze reacties uit Oost: “Dit gebeurt allemaal binnen het wettelijk kader.”
Raadslid Judith Sargentini van GroenLinks laat weten dat de raad aan huisbezoeken de voorwaarde heeft gesteld dat medewerkers zich houden aan de afgesproken regels. “Zo mag niet op etnische afkomst worden geselecteerd. De medewerkers mógen niet zelf deuren openen, kleren uit de kast rukken of de koelkast inspecteren.” Met de onaangekondigde huisbezoeken kan Sargentini leven. “Het verrassingselement hoort bij hun controlerende taak. De gemeente is nu zelf verantwoordelijk voor uitbetaling van de uitkeringen, het beleid is strikter geworden.”
Maar wat bejegening betreft moet het optreden van DWI onberispelijk zijn, vindt ze. Zeker ook voor deze groep, die toch al geregeld onder vuur ligt. Zij vermoedt dat de massaliteit van de huisbezoeken te maken heeft met de overgang van Sociale dienst naar Dienst Werk en Inkomen: “DWI wil de cliënten schoon door de poort. 50% van het hele cliëntenbestand wordt thuis bezocht. Vroeger ging dat schriftelijk, nu persoonlijk. Niet alleen om te controleren, ook om mensen te wijzen op eventuele extra zorg waar ze een beroep op kunnen doen. De medewerkers komen in principe halen en brengen. De balans lijkt hier doorgeslagen naar het halen. Ik kan me voorstellen dat mensen verbolgen zijn als de bejegening door DWI-medewerkers niet correct is. Mensen moeten netjes worden behandeld. Ik ga dit uitzoeken.”