Om te voorkomen dat ze opnieuw met justitie in aanraking komen, krijgen steeds meer gedetineerde patiënten psychiatrische zorg ín de gevangenis.
Zorg + Welzijn – mei 2012
Ze hebben angsten, wanen, een verstandelijke beperking, vaak schulden en geen dak boven hun hoofd. Ze zijn psychotisch, schizofreen, antisociaal, ernstig verslaafd of depressief. Velen hebben meerdere aandoeningen tegelijk. Gedetineerden. Vroeger zaten de meesten van hen opgesloten in zorginstellingen. Tegenwoordig zitten ze geregeld een tijd in de gevangenis, omdat ze zich in de gewone maatschappij niet kunnen handhaven en strafbare feiten begaan. Anders dan vroeger erkennen gevangenissen in Nederland nu dat veel gedetineerden, behalve verdachte of dader, ook ernstig ziek zijn. Sinds een paar jaar vallen zij onder een apart gevangenisregime, waarbij bewaking en beveiliging wordt gecombineerd met adequate zorg. Niet alleen uit humanitaire overwegingen, maar vooral om recidive terug te dringen. ‘We spreken iedereen aan op de eigen verantwoordelijkheid om hun leven te beteren, maar verwacht geen wonderen van de ongeveer 10-15% van de gedetineerden met een ernstige psychiatrische stoornis. Zij passen niet in de regels die voor de rest gelden,’ zegt Jacco Groeneveld, landelijk directeur Gevangeniswezen.
Delinquenten met een psychiatrische stoornis, verstandelijke beperking en/of verslaving zijn een groeiende groep in gevangenissen. Ook hun problematiek is ernstiger dan voorheen. Zij hebben in detentie recht op zorg, net als buiten de gevangenis. Omdat reguliere basiszorg voor (extreem) moeilijke gevangenen niet toereikend is en behandeling door de geestelijke gezondheidszorg (ggz) vanwege (vlucht)gevaar evenmin een optie is, besloot de landelijke politiek begin deze eeuw een wettelijk kader te scheppen voor verantwoorde psychiatrische zorg in de gevangenis zelf.
Penitentiair psychiatrische centra
Penitentiaire inrichtingen (PI) gingen aan de slag om, naast beheersing en bewaking, hun core business, ook professionele psychiatrische zorg te kunnen bieden. Medewerkers werden bijgeschoold en verpleegkundigen, psychologen en psychiaters van binnen en buiten zorgden voor de vereiste competenties. Ook kochten de gevangenissen behandelingen of re-integratieactiviteiten in van derden. Sinds 2009 hebben vijf gevangenissen een penitentiair psychiatrisch centrum (PPC) in huis, die in Amsterdam, Vught, Maastricht, Den Haag en Zwolle. Zij hebben samen bijna 700 bedden beschikbaar voor justitiabelen met een stoornis uit het hele land.
‘Geestelijke gezondheidszorg binnen gevangenissen dient een tweeledig doel: recidivevermindering en rehabilitatie,’ zegt Groeneveld. ‘Eerst moeten we de stoornis vaststellen en stabiliseren, bijvoorbeeld door een rustig dag/nachtritme en (dwang)medicatie. Als dat nodig en mogelijk is, behandelen we de psychiatrische aandoeningen ook, bieden activiteiten en laten we gedetineerden werken. We willen voorkomen dat ze opnieuw met justitie in aanraking komen. Mensen moeten na detentie hun draai weer vinden in de samenleving.’
Oordeel inspectie
De mogelijkheden voor behandeling in detentie zijn beperkt, omdat het merendeel van de gedetineerden maar kort vastzit. De doorloopsnelheid is groot. Desondanks zijn de eerste resultaten van zorg en behandeling in detentie positief. In de PPC’s blijken de problemen van de gedetineerden met verschillende stoornissen af te nemen. Ook hun bereidheid medicijnen te slikken neemt toe. Er loopt een onderzoek naar de vraag of de zorg en behandeling in de PPC’s ook leiden tot terugdringing van de recidive.
De Inspectie voor de Gezondheidszorg houdt toezicht op de zorg in de penitentiair psychiatrische centra. De inspectie gaf de centra zomer 2011 een ruime voldoende voor de kwalitatief goede psychiatrische zorg die zij binnen relatief korte tijd hebben opgezet. Enkele maanden later kreeg de penitentiaire inrichting Vught een Best Practice Award van de Wereld Gezondheidsorganisatie van de Verenigde Naties. De prijs was voor het samen met de Pompestichting, een particuliere instelling voor forensische psychiatrie, ontwikkelde zorg- en behandelprogramma voor psychisch gestoorde seksuele delinquenten.
Hybride vormen van zorg
Omdat ‘hun’ tijd maar kort is, spelen artsen, psychologen en medewerkers in de PPC’s maar een beperkte rol in het leven van ernstig zieke gedetineerden. PPC’s werken vanuit een ‘levensloopbenadering’ en zijn vanaf dag 1 bezig met de zorg ná detentie, bijvoorbeeld in de reguliere geestelijke gezondheidszorg. Uit voorlopige gegevens van het PPC in Amsterdam blijkt nazorg daar in bijna een derde van de gevallen te lukken. De eerste jaren stroomde 31% van de gedetineerden door naar de geestelijke gezondheidszorg. Voor de moeilijkste ex-gedetineerden is minder makkelijk opvolgzorg te vinden. De ggz kan ‘lastpakken’ niet altijd hebben of is onvoldoende toegerust voor adequate en veilige zorg en huisvesting voor hen (en voor medepatiënten). ‘Het verbeteren van de aansluiting op en samenwerking met zorgorganisaties buiten de gevangenis is een van de grootste uitdagingen waar de PPC’s nu voor staan,’ aldus Jacco Groeneveld. ‘De geestelijke gezondheidszorg moet van haar kant ook bereid zijn de moeilijkste mensen hulp te bieden.’
PPC’s werken niet alleen samen met ggz-instellingen, maar ook met verslavingszorg, de Pompestichting en anderen. Jacco Groeneveld sluit niet uit dat het werk van samenwerkingspartners steeds meer in elkaar over zal vloeien. ‘Op termijn zie ik hybride constructies ontstaan, als ggz-instellingen en verslavingszorg voor meer veiligheid zorgen en de PPC’s voor goede, kortdurende psychiatrische zorg en behandeling. Het is niet de bedoeling dat PPC’s volwaardige psychiatrische klinieken worden, maar de zorg moet wel verantwoord zijn. Ik ben wat dat betreft heel blij met het goede rapportcijfer van de Inspectie voor de Gezondheidszorg.’
Het zorgaanbod in de PPC’s zal een olievlekwerking krijgen naar de basiszorg in alle gevangenissen. Groeneveld: ‘Op die manier verbeteren we het niveau van zorg in het hele gevangeniswezen.’ Wat hem betreft gaan de vijf PPC’s functioneren als Kenniscentra Forensische Zorg voor de gevangenissen in hun regio.
Ramen open
De naar buiten gerichte opstelling van gevangenissen en hun PPC’s beperkt zich niet tot samenwerkingspartners als de ggz en verslavingszorg. De Dienst Justitiële Inrichtingen, waar het Gevangeniswezen onder valt, heeft in 2011 een denktank van onderzoekers, hoogleraren en psychiaters gevraagd kritische feedback te geven op de psychiatrische zorg die de PPC’s bieden. Zij bespreken thema’s als kwalificatie en competenties van het personeel, toewerken naar integrale zorg, terugdringen recidive en toepassing dwang en drang. Doel is verbetering van die psychiatrische zorg in én na detentie. Het bijeenbrengen van de externe deskundigen zal leiden tot nauwere samenwerking tussen penitentiaire inrichtingen, universiteiten en onderzoeksinstellingen. ‘We zetten de ramen open. Het is goed dat anderen meekijken in onze keuken, dat we professionele tegenspraak organiseren,’ zegt directeur Jacco Groeneveld. ‘Te lang hebben we gewerkt met hoge muren om de gevangenis. Nu halen we ‘buiten’ naar binnen.’