Stereotypes vertroebelen je blik, zoveel is duidelijk bij het zien van de nieuwste, drieënhalf uur durende film van Nuri Bilge Ceylan.
Waterstof #72 oktober 2014
De camera zweeft hoog boven een onherbergzaam landschap, met prachtige, door de elementen gevormde bergpieken. De camera zakt, mensen wonen in grotten. Welkom in het stenen tijdperk, denk je. We zoemen verder in en maken kennis met een oudere Turkse man. Vroeger was hij acteur, nu uitbater van een hotel in Anatolia, schrijver en uitgever van een tijdschrift. ‘Een kleine titel, maar ik ben er wel koning’, zegt hij. Niks stenen tijdperk. De man werkt achter een laptop, belt met een mobiel en reist, naar later blijkt, met trein en vliegtuig op en neer naar Istanbul. Al snel wordt duidelijk dat hij ook rijk is, vandaar zijn aristocratische uitstraling. Hij steunt als filantroop goede doelen, maar commandeert, zij het met zachte stem, ook de werkster, een vrouw met hoofddoek die zich geruisloos door het huis beweegt, en zijn chauffeur, eveneens nederig knikkend en buigend voor zijn heer. Deze heer, Aydin, is ten slotte huisbaas; onlangs liet hij een gezin uit hun grotwoning zetten. En dan zijn er nog twee vrouwen in huis, en vrienden die op bezoek komen.
Als de verschillende verhaallijnen zich ontvouwen, blijkt de oudere vrouw de zus van Aydin te zijn, net gescheiden van een man die haar ‘veel’ heeft aangedaan; de andere vrouw is Aydins veel jongere en beeldschone echtgenote. De conversaties tussen de bewoners onderling en met bezoekers zijn intellectueel, filosofisch soms. Zo werpt de zus aan tafel de vraag op of je het Kwaad in plaats van te bestrijden, niet beter kunt toelaten, zodat daders de gelegenheid krijgen spijt en mededogen voor hun slachtoffers te voelen, waarna zij vanzelf tot inkeer komen. Aydin gaat hier fel (en retorisch) tegenin: Moesten de joden Hitler z’n gang laten gaan totdat hij vanzelf ophield? De zus, voorheen vertaalster, en Aydins echtgenote Nihal, die fondsen werft om scholen in de regio op te knappen, hebben weinig uitdaging in het dorp. Ze vervelen zich en keren zich tegen de beminnelijke maar ook minzame Aydin. De zus gaat het verst. Zij sart en tergt haar broer: hij is nooit een groot acteur geweest, schrijft nu een provinciaals blaadje vol, is een gulle gever maar doet dat alleen voor eigen eer en glorie, etc. Je verwacht een ontsporing of zelfs ontploffing van gastheer Aydin, vanuit het stereotype over de vrouw die haar plaats moet weten in een moslimcultuur. Dat gebeurt niet. Aydin dient z’n zus, even scherp als zij, van repliek maar blijft vriendelijk.
Dan is er een aanvaring met Nihal. Aydin, jaloers op een aantrekkelijke jonge man in het liefdadigheidscomité van zijn vrouw, laat zich denigrerend uit over het in zijn ogen amateuristische fonds van zijn echtgenote. Nihal reageert woest en dreigt met opstappen. De betrekkingen zijn ijzig, net als de inmiddels winterse omgeving, de sfeer dreigend. Is ze hier nog veilig? Als Nihal het uit huis gezette gezin een enveloppe met geld brengt, en de man dat met ingehouden grote woede in het vuur gooit omdat deze aflaat z’n eer te na is, verwacht je als kijker opnieuw geweld. Het stereotype van de gekrenkte moslimmannelijke eer, zowel van echtgenoot Aydin als van de uit huis gezette huurder, in een gebied niet ver van waar momenteel IS huishoudt, wil dat er klappen gaan vallen, of erger of nog veel erger. Het gebeurt niet.
De film Winter sleep van regisseur Nuri Bilge Ceylan is een adembenemend schouwspel, waar een man en twee vrouwen op harde wijze botsen, op volstrekt gelijkwaardige basis. De kijker wordt meermaals wakker geschud uit de eigen compositie, beelden die we kennelijk automatisch vormen, van (eer)wraak, vergelding, mishandeling, mannentrots en vrouwelijk slachtofferschap. Het is niet de eerste keer dat het complexe en de gelaagdheid van een moslimcultuur onderwerp van een voorstelling voor o.a. niet-moslims is. Denk aan Gesluierde monologen door Adelheid Roosen en Somedaymyprincewill van theatermaker Sadettin Kirmiziyüz. Zolang schreeuwlelijken over achterlijkheid en gewelddadigheid van moslimculturen de toon zetten, zijn films als Winter sleep een welkom tegengeluid.