Annemiek Onstenk Journalist

tekst, redactie & research

Qracht 500

Verlossing van schuld en boete? Onorthodoxe oplossingen voor onbetaalde rekeningen

door

Tijdschrift voor Participatie en herstel – juni 2015

Rembrandt van Rijn is nu goed voor een miljardenindustrie, maar bijna niemand weet dat de zeventiende-eeuwse Amsterdamse schilder stierf als een berooid man. Hij ging failliet en moest zowel zijn woning aan de Jodenbreestraat (het huidige Rembrandthuis) verkopen als het graf in de Oude Kerk van zijn overleden vrouw Saskia. Aan de Rozengracht liep hij een huurachterstand op. Schuldeisers namen schilderijen in beslag om z’n schulden te voldoen.

Armoe kan de besten overkomen. Met schulden is bovendien iets raars aan de hand. Wanneer uitkeringsontvangers ze hebben, zijn schulden een individueel probleem; zij moeten boeten omdat ze meer geld uitgeven dan ze bezitten. Dat een eigen woningbezitter een grote schuld (hypotheek) aanging om een huis te kopen, wordt normaal gevonden, ja zelfs gestimuleerd en beloond met hypotheekrenteaftrek. Banken zelf gaan megaschulden aan om geld met geld te kunnen maken en ook de overheid heeft schulden en wel van honderden miljarden euro. De laatste drie soorten schulden zijn kurken waarop de economie drijft en worden positief benaderd; zonder schulden geen economische groei. Een ander verschil tussen schulden van individuele huishoudens en die van bedrijven, banken en overheden is dat de eersten er persoonlijk voor moeten bloeden en de laatsten de kosten van hun schulden, kort door de bocht gezegd, op de samenleving kunnen afschuiven.

Deze ongerijmdheid en het feit dat problematische schulden toenemen én vaak onoplosbaar zijn, was voor het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken reden een bundel samen te stellen over de mogelijkheden voor een alternatieve aanpak van schulden. In september 2014 verscheen Verlossing van schuld en boete. Onorthodoxe oplossingen voor onbetaalde rekeningen. De auteurs stellen dat schulden een maatschappelijk en geen persoonlijk probleem zijn. Omdat onverantwoorde kredietverlening en schulden vanzelfsprekend zijn in onze samenleving, moeten schuldhulp en schuldsanering uit de sfeer komen van straffen en beboeten. Temeer daar er in de hele ‘schuldenindustrie’ perverse prikkels zijn geslopen en er malafide incassobureaus zijn die onwetende schuldenaren op hoge extra kosten jagen. De achtergronden van (huishoudens met) schulden moeten meewegen in de ‘stafmaat’, de integrale aanpak in de oplossing ervan. Men zou bij schuldenaren onderscheid moeten maken tussen niet-kunners en niet-willers en maatregelen ‘op maat’ moeten treffen. In principe moeten schuldenaren hun verantwoordelijkheid nemen en terugbetalen, daarover geen misverstand in het boek. Maar soms is stabilisatie of kwijtschelding van schulden een betere of rechtvaardiger optie. Een deurwaarder zou tevens bewindvoerder kunnen zijn, om nieuwe schulden te voorkomen. Gedragsverandering is doorgaans effectiever dan stapeling van boetes en kosten. Jonge mensen kunnen leren van hun schulden, voor later, bijvoorbeeld in de Schuldencoöp. En herstel van de (vertrouwens)relatie tussen schuldeiser en schuldenaar kan meer helpen dan tussenkomst van de rechter.

De analogie tussen ‘verlossing’ van schuld en boete en de vergeving van (erf)zonden in verschillende religies in het boek, is goed gevonden. Die leidt echter niet tot praktische consequenties of aanbevelingen. De verdienste van de bundel is vooral het aanreiken van manieren om de menselijke maat terug te brengen in zowel de benadering van mensen met als de aanpak van schulden.

Verlossing van schuld en boete. Onorthodoxe oplossingen voor onbetaalde rekeningen, onder redactie van Stijn Verhagen, Lilian Linders en Marcel Ham, 2014, Van Gennep Amsterdam

Column voor De Nieuwe Liefde – de Armoede Industrie 16 december 2014

door

Over een paar weken wordt de Participatiewet van kracht. De nieuwe Bijstandswet moest worden aangescherpt omdat ‘mensen anders niet in beweging komen, weigeren te verhuizen voor een baan of binnen een huishouden uitkeringen stapelen’, zo legde staatssecretaris Jetta Klijnsma (PvdA) onlangs voor de tv-camera uit. De VVD won in 2012 de Tweede Kamerverkiezingen o.a. met oneliners als Handen uit de mouwen ipv hand ophouden, Nederland is geen geluksmachine en laat hardwerkende Nederlanders niet opdraaien voor mensen die door eigen schuld in de armoede kwamen. De hints zijn duidelijk. Uitkeringsontvangers moet je in de gaten houden en streng aanpakken, anders flessen ze de boel. Ze moeten werken voor de kost en niet denken dat ze op hun luie reet kunnen blijven zitten! Alsof het daders zijn i.p.v. van mensen die door ontslag, faillissement, ziekte, verkeerde beslissingen, scheiding of verslaving in armoede terechtkwamen. Velen zijn uit het arbeidsproces gestoten en zitten onvrijwillig in de uitkering. Van de ruim 150 arme mensen/huishoudens in heel Nederland die ik voor magazine Qracht 500 interviewde, wil ongeveer een derde niets liever dan een baan. Zij solliciteren zich suf, maar werkgevers willen hen niet. Voor de overige geïnterviewden was regulier werk een brug te ver.

Zeker, er zijn fraudeurs, maar dat is een heel klein percentage, dat zeggen Sociale diensten zelf ook en onlangs nog de Ombudsman in verband met UWV-‘fraudeurs’. De beeldvorming van uitkeringsontvangers als klaplopers dient kennelijk een ander doel. Misschien wel het verlagen van de uitkeringen, dat gebeurt namelijk al jaren?! Anders hebben ‘ze’ immers geen prikkel om te werken. Dat bijstandsontvangers door de verlaging van de uitkering voor CBS en SCP behoren tot de categorie ‘risicogroepen’ voor armoede, doet er kennelijk niet toe.

We zien aan de avonturen van Bram Moscovitch en oud profvoetballer Wim Kieft dat armoede en schulden iedereen kunnen overkomen. Niet alleen de mensen die in de publieke opinie doorgaan voor ‘losers’. In Qracht 500 leest u verhalen van eenoudergezinnen, ondernemers, chronisch zieken, mensen met psychische problematiek, tienermoeders, kunstenaars, agrariërs, e.a. Wat doen zij om hun situatie te verbeteren?

De werktitel van het magazine, waar ik in 2012 voor begon te interviewen, was Quate 500, Quote 500 met een a. Ik vermoedde woede aan te treffen, maar zag vooral veerkracht, vindingrijkheid en zelfs humor. De meeste mensen staat positief in het leven, hoe schrijnend hun situatie vaak ook is. Daarom Qracht 500.

 

Mensen in armoede zijn dus niet per se arme mensen. Ze zijn meestal wel kwetsbaar en hebben een negatief zelfbeeld. De stress van armoede en schulden kan ziek maken en zelfs het IQ aantasten zoals de Amerikanen Mullainathan en Shafir in hun boek Schaarste aantonen. Schuldeisers aan de deur, dreigende brieven van incassobureaus in de bus, niet weten of en hoe je elke dag eten op tafel kunt zetten, je kinderen kunt geven wat ze nodig hebben, de wasmachine die niet gerepareerd kan worden, relatieproblemen die ontstaan, huiselijk geweld. Mensen komen daar niet louter op eigen kracht uit. Zowel hun competenties als zelfredzaamheid zijn aangetast. Meestal spelen er meerdere problemen, zoals huisuitzetting, werkloosheid, verslaving, detentie, toezicht van Jeugdzorg, een psychiatrische aandoening of een laag IQ.

Beleid en sociale zekerheid zijn gemodelleerd naar de bad guy, de fraudeur en werkweigeraar. De meeste mensen blijken echter van goede wil te zijn. Zelfs als mensen domme dingen hebben gedaan, handelen ze niet allemaal uit berekening of te kwader trouw.

Mijn conclusie is dat de overheid schuldenaren en uitkeringsgerechtigden kan aanspreken op hun eigen verantwoordelijkheid, inzet mag verwachten en regels moet handhaven. Zij zou eventuele bad guys er uit moeten zeven en de overgrote meerderheid van klanten bejegenen met respect. Maak van vertrouwen in klanten een gewoonte en biedt hen waar nodig ondersteuning.