‘Als straffen niet helpt tegen criminaliteit, dan helpt harder straffen ook niet, ’ stelt Simone van der Zee. ‘Straffen is symptoombestrijding, geen probleembestrijding.’ Gevangenissen zijn ‘bewaarplaatsen van mensen die we niet meer in de samenleving willen’, schrijft jurist en criminoloog Simone van de Zee in haar onlangs verschenen Het staatshotel. Geen speld tussen te krijgen, maar die mening was ze waarschijnlijk ook al toegedaan voordat ze aan het onderzoek begon waar haar boek het resultaat van is. Dat is dan ook het beste op te vatten als onderbouwing van haar stelling dat gevangenissen dure en tamelijk vergeefse manieren zijn om (recidive van) strafbare feiten te voorkomen. Van der Zee doet dat heel knap, overtuigend haast. Het boek is verbluffend goed geschreven. Heldere vraagstelling en indeling, een stapel onderzoeken waarin ze de bewijsvoering vindt en cases van zeven wetsovertreders die haar betoog ondersteunen. Ze volgt zes jongens/mannen en één vrouw, van aanhouding tot na hun detentie, waarvan er slechts één uiteindelijk op het rechte pad komt.
Wat knaagt is niet zozeer dat ze strijdt tegen ‘het overheersende beeld’ van ‘een te soft rechtssysteem’, tegen de ‘tijdsgeest’, tegen PVV- (en deels ook VVD) retorica, tegen ‘de roep om strengere straffen’ en het dienovereenkomstige repressieve regeringsbeleid, dat met de val van het kabinet-Rutte alweer deels teniet is gedaan. Haar betoog verliest voortdurend aan kracht door haar gesloten redeneertrant. Van der Zee presenteert haar zeven cases als voorbeelden van zinloze gevangenisstraf, waarin ze niet gelooft (omdat criminelen meestal slechter uit de bajes komen dan ze erin gingen, de meeste daders niet worden vervolgd, etc.). Ze beschrijft echter niet wat er met haar zeven wetsovertreders gebeurd zou zijn wanneer ze een alternatieve straf hadden gekregen, waarvan Van der Zee er zes noemt. Nemen strafbaar gedrag en recidive sterker af bij het inzetten van de door velen vermaledijde taakstraffen, waar ‘de tijdgeest’ en ‘de roep om strenger straffen’ overigens reacties op zijn? Of doen die vooral minder schade dan detentie aan de veroordeelden zelf?
Haar redeneringen leiden soms tot komische krompraat, zoals de volgende: ‘Uit onderzoek blijkt dat de straffen tussen 2000 en 2009 met tien procent zijn toegenomen. Het gekke is dat het aantal ernstige delicten in die jaren juist afnam.’ Ernstige misdrijven als moord en doodslag die afnemen, dat kán volgens Simone van der Zee niet liggen aan de strengere straffen die werden opgelegd. Een dergelijk causaal verband past niet in haar denkraam. Dat detentie veelpleger Youssef, die twee jaar in een ISD zat en de enige gevolgde ex-gedetineerde is die het daarna goed doet in de maatschappij, geholpen kan hebben bij het behoeden voor terugval, wil er bij Simone van der Zee niet in. Zijn succes kan net zo goed liggen aan zijn leeftijd (rond de veertig). Want na zo’n tachtig strafbare feiten, aldus Van der Zee, zijn mensen vaak wat ouder en ‘rijp voor een maatregel’.
Blijft staan dat van de vijf strafdoelen van detentie (vergelding, afschrikking, onschadelijkmaking, resocialisatie en herstel) er één ‘met stip bovenaan is komen te staan’ en dat is mensen onschadelijk maken door ze op te sluiten. Inderdaad uit balans als detentie niet wordt gecombineerd met zorg, behandeling, reclassering en re-integratie. Die doelen weer in balans brengen beoogt Van der Zee echter niet. Zij wil detentie beperken tot criminelen die op geen enkele andere manier tot inkeer zijn te brengen en de straf voor andere delinquenten vervangen door preventie, therapiegroepen, Restorative Justice en sociale controle door naming & shaming.
De twee jongens die onlangs in Den Haag een juwelier doodschoten waren al jaren bekend bij jeugdzorg en andere hulpinstanties. Toch werd dit ernstige delict niet voorkomen. Over het falen van jeugdzorg is ook een stapel onderzoeken verschenen, dus of preventie en therapie delicten voorkomen, valt te betwijfelen. Het voorkomen, tegengaan en bestrijden van misdrijven en criminaliteit is minder simpel en zwart/wit als Simone van der Zee ons met haar, zoals gezegd zeer verdienstelijke en lezenswaardige, publicatie wil doen geloven.
Het staatshotel. De bajes, stortplaats van de samenleving door Simone van der Zee, Uitgeverij De Geus, Amsterdam, 2012