Als ook werkgevers participatieplicht of ‘werkgeefplicht’ hadden, zou Ellen betaald werken.
www.socialevraagstukken.nl – januari 2014
Ellen wil niets liever dan een gewone baan. Zij is geboren met een ernstige gehoorbeperking en een actieve burger. Ze kan op veel plekken als vrijwilliger in de zorg aan de slag, maar nooit betaald. Daarom heeft ze drie onbezoldigde ‘baantjes’. De jubel die doe-het-zelvers uit de creatieve klasse ten deel valt, moet ook gelden voor bedrijvige bijstandsontvangers.
Kun je arm zijn met een breedbeeld tv? Het antwoord is Ja, dat kan. Is een huisdier een bewijs dat je niet arm bent? Nee, niet per se. De vox populi zegt echter dat wie zich een breedbeeld of huisdier kan veroorloven, niet arm is. En meteen komen oordelen als ‘misbruik van voorzieningen’ om de hoek kijken.
Stereotypering van armen als klaplopers beperken zich helaas niet tot de straat of de kroeg. De VVD won in september 2012 de Tweede Kamerverkiezingen met onder andere de oneliner Handen uit de mouwen in plaats van hand ophouden. Levensgroot op billboards in steden en langs snelwegen. Het was voor mij aanleiding een journalistiek project te starten, Qracht 500m (knipoog naar Quote 500), waarvoor ik armen uit het hele land interview. Niet de gebruikelijke drie ervaringsdeskundigen, die míjn verhaal moeten illustreren, maar honderden; hún verhaal is leidend voor mijn beschouwing. Hoe zijn zij in armoede terechtgekomen en wat doen zij om hun situatie te verbeteren? En klopt de negatieve beeldvorming, zijn zij liever lui dan moe?
Tot eind 2013 interviewde ik 150 mensen die in armoede leven. In februari 2014 verschijnt eenmalig magazine Qracht 500, met 125 portretten, achtergrondartikelen, opinie, cartoons, columns en meer.
Het kabinet Rutte is intussen bezig de sociale zekerheidswetten aan te scherpen, met onder andere extra sancties bij ‘onaangepaste kleding’ en een wettelijk verplichte tegenprestatie voor de bijstandsuitkering, alsof bijstandsontvangers uitvreters (willen) zijn totdat zij het tegendeel hebben bewezen; alsof mensen zonder arbeids/participatieplicht niet in beweging te krijgen zijn. ‘Uitkeringsgerechtigden moeten zich realiseren dat ze iets terug horen te doen voor de samenleving. Doen zij dat niet, dan volgen sancties,’ zegt staatssecretaris Sociale zaken Jetta Klijnsma (PvdA) eind 2013.
Qracht 500 wil armoede op een positieve manier onder de aandacht brengen. De geportretteerden hebben zeer uiteenlopende achtergronden. Zij zijn werkloos, werkzoekend of werkend, chronisch ziek, failliet gegaan, verslaafd, depressief, gescheiden, gedetineerd geweest, illegaal, dakloos en hebben schulden. Of een combinatie daarvan. Zij waren administratief medewerker, commercieel verkoper, laborant, hypotheekadviseur, loodgieter, politieman, (geflipt) student en interieurbouwer, hadden een eenpersoons- of groot bedrijf, zijn vrouwen met kinderen die na scheiding/verlies van werk en inkomen niet economisch zelfstandig zijn en mannen die na scheiding/verlies van werk en inkomen niet zorgzelfstandig zijn. Zij hebben ook moed, doorzettingsvermogen, trots, humor, vitaliteit en veerkracht.
De meeste geïnterviewden leven van een uitkering of leefgeld. Ook komen werkende armen, mensen zonder inkomen en mensen die de armoede voorbij zijn aan het woord. De armsten in Qracht 500 zijn mensen die illegaal of niet geregistreerd zijn. De rijksten zijn degenen die zich rijk voelen met het leven zelf en de sociale stijgers. Het merendeel zit hier tussenin. Hoe scoren de verhalen in Qracht 500 op de oneliner Handen uit de mouwen in plaats van hand ophouden? Veel armen in Qracht hadden tot voor kort een baan, bedrijf of kapitaal. Zij werkten een groot deel van hun leven en zitten om verschillende redenen aan de grond. Tot hun verbazing krijgen zij te maken met uitvoerders van sociale zekerheidswetten die uitgaan van misbruik. ‘Komt zo’n man kijken of mijn koelkast wel echt stuk is.’ Geportretteerden die rijk zijn geweest, krijgen overigens meestal niets; zij gelden als vermogend, ook als hun vermogen in (onverkoopbare) stenen zit. Langdurige bijstandsontvangers, zijn zij het dan die ‘teren op de zak van hardwerkend Nederland’, een andere bekende oneliner? Zij blijken al evenmin per definitie passief. De mensen in Qracht 500 die al langdurig van een uitkering leven zoeken werk; de meesten een gewone baan, anderen aangepast werk vanwege een arbeidsbeperking of vrijwilligerswerk. Activeren hoeft niet. Zij staan klaar en kunnen zo beginnen. Liever gister dan vandaag. Maar werkgevers willen hén meestal niet, omdat ze te oud of te jong zijn, niet de juiste papieren hebben, te beschadigd of getekend door het leven of te lang uit het arbeidsproces.
Geen baan
Veel mensen die onder de armoedegrens leven kunnen geen baan krijgen, ook niet na vele, soms honderden, sollicitaties. Als ze een uitkering ontvangen, hebben zij desondanks sollicitatie- en/of participatieplicht. Werkgevers hebben die participatieplicht niet. Anders had Ellen betaald werk. Zij zit 32 jaar in de bijstand en wil niets liever dan een reguliere baan. Ellen is geboren met een ernstige gehoorbeperking ( ‘Zonder gehoorapparaat ben ik doof.’) en een actieve burger. Ze kan op veel plekken als vrijwilliger in de zorg aan de slag, maar nooit betaald. Noodgedwongen heeft ze meerdere onbezoldigde ‘baantjes’. De van oorsprong Poolse Barbara is al 26 jaar in tijdelijke dienst in Nederland. Ze ging erg aan zichzelf twijfelen, omdat ze nooit een vast contract kreeg. Nu zit ze ziek thuis.
Veel geïnterviewden wachtten niet af tot ze een reguliere baan kunnen bemachtigen. Zij gingen zelf aan de slag, met of zonder zetje van uitvoerende uitkerings/hulpinstanties. Zij werken bij de voedselbank, verkopen de daklozenkrant en doen vrijwilligerswerk; ze klussen in de bouw of op de scheepswerf, zetten een sociale marktplaats op waar mensen elkaar helpen met gesloten beurs en verzorgen buurtlunches voor mensen met lage inkomens. De een als tegenprestatie voor de uitkering, de ander naast of zonder uitkering.
Doe-het-zelf
De activiteiten die uitkeringsgerechtigden ondernemen en de projecten die zij opzetten, vallen onder gesubsidieerde activering of zijn deel van de groeiende doe-het-zelfbedrijvigheid in Nederland. Dat laatste maakt nieuwe afspraken nodig over werken naast een uitkering, omzetbelasting en de economische betekenis van zelfredzaamheid. Als mensen moeten rondkomen van €40,- leefgeld per week en goed in staat zijn dat aan te vullen, moet het niet zo zijn dat zij opeens ‘fraudeurs’ of ‘zwartwerkers’ zijn. Zij nemen hun eigen verantwoordelijkheid, zoals vandaag de dag van burgers wordt verlangd, maar kunnen zich niet helemaal zelf bedruipen. Eigen kracht inzetten is niet synoniem met 100% zelfredzaam zijn. Een verstandelijke of lichamelijke beperking, ernstige psychische of persoonlijke problematiek, maken aanvullende ondersteuning noodzakelijk. Bij de een in de vorm van een (deel)baan/uitkering, bij de ander in de vorm van hulp bij de administratie of een aangepaste werkplek. Zonder hulp redden zij het vaak niet, en hun kinderen later mogelijk evenmin. Het door publiek en politiek zo bejubelde aanspreken van de eigen kracht moet ook voor hen lonen. Doe-het-zelven is niet alleen van en voor de creatieve klasse, ook voor mensen die uit het reguliere arbeidsproces zijn gestoten, daar nooit aan deelnamen of konden deelnemen en een uitkering hebben.
Ontwikkelingsorganisatie Cordaid timmert in Nederland aan de weg met armoedebestrijding door ‘scharrelondernemerschap’. Mensen met een uitkering en/of beperking kunnen met steun van Cordaid kleine bedrijven en coöperatieven opzetten. Maar ‘scharrelen’ bestaat natuurlijk al lang, bijvoorbeeld door snorders, thuiskappers of behangers. De mogelijkheden van scharrelen tegen armoede moeten worden verruimd.
Qracht 500 verschijnt half februari 2014, is uitgegeven in eigen beheer en verkrijgbaar in winkels en via www.qracht500.nl Armoede iedereen kan overkomen