Ze ervoer de gesprekken met haar klantmanager altijd als ‘onveilig’.
SW Journaal – april 2015
Nee, ze heeft weinig goede herinneringen aan de gesprekken met haar klantmanager. ‘Ik heb die contacten altijd als onveilig ervaren,’ zegt Nathalie Hexspoor. Zij zat twee keer in de Wwb en is beperkt belastbaar door een traumatisch verleden. ‘Ik kreeg steeds het gevoel te moeten bewijzen dat ik van goede wil was. Men lijkt ervan uit te gaan dat je fraudeert, terwijl ik heel graag wilde werken. Ik heb vroeger weinig onderwijs kunnen volgen, dus wilde eerst doorleren. Maar ik had mijn startkwalificatie en kroketten in een doos doen, vond mijn klantmanager goed genoeg.’ Nathalie had verschillende slecht betaalde baantjes en deed, na veel strijd, enkele jaren vrijwilligerswerk met behoud van uitkering. ‘Daar kon ik mijn capaciteiten beter ontwikkelen dan door vakken te vullen bij Albert Heijn.’
43% van de mensen met een uitkering van de Sociale dienst heeft psychische problemen. Onder werklozen en arbeidsongeschikten als hele groep is dat bijna 40%, onder Wajong’ers meer dan de helft. Slechts 19% van de mensen met ernstige psychische problemen heeft werk. De Organisatie van Economische Samenwerking en Ontwikkeling deed de Tweede Kamer in december 2014 de aanbeveling de arbeidsparticipatie van deze groep voortvarend op te pakken. Tot 1 januari dit jaar konden klanten met een psychische aandoening beschut werken in de sociale werkvoorziening. Mensen die zich nu bij de gemeente of het UWV aanmelden voor werk of inkomen, moeten werken naar vermogen, bij voorkeur in reguliere banen. Hoe gaat dat in de praktijk, participeren op de arbeidsmarkt met een psychische beperking? Zijn UWV en Sociale diensten klaar voor arbeidstoeleiding van deze kwetsbare klanten?
Signaleringskaart
Nog niet zo lang geleden was er ook in SW-bedrijven geen bijzondere aandacht voor of specifieke kennis over psychische problematiek van hun medewerkers. Terwijl het aantal mensen dat wachtte op een plek in een SW-bedrijf misschien wel voor de helft bestond uit cliënten in de geestelijke gezondheidszorg (Ggz). De kennis over en ondersteuning van deze groep is de afgelopen tien jaar enorm toegenomen. ‘We gingen cursussen volgen. Methoden om mensen goed te kunnen begeleiden, leerden we op congressen,’ vertelt Linda Wanders. Zij is personeelsadviseur bij Sociale Werkvoorziening Alphen aan den Rijn. ‘De Ggz presenteerde ons instrumenten en methodieken, bijvoorbeeld om signalen van terugval of een psychose te onderkennen. Mensen kwamen hier tot eind 2014 binnen met een dossier en een indicatie voor de sociale werkvoorziening. Daarin staat uitgebreid beschreven wat iemand mankeert en wat iemand nodig heeft om te kunnen functioneren. Bij de intake kijken we naar de belastbaarheid van de medewerker. De leidinggevenden en staf zijn geschoold in psychische stoornissen als borderline.’ Een van de manieren om medewerkers met een psychische aandoening te ondersteunen, is de signaleringskaart. Linda Wanders: ‘Op die kaart noteren we, in overleg met de betreffende medewerker, afspraken over wat de leidinggevende, maar vooral ook betrokkene zelf kan doen als hij of zij uit balans dreigt te raken. De signaleringskaart geven we aan de werkleider. Spelen klachten op, fase oranje noemen we dat, dan kunnen we de begeleiding bijvoorbeeld wat intensiveren, door iemand van buiten of door onszelf. Daarmee proberen we te voorkomen dat hij of zij in een ‘rode fase’ terechtkomt.’ Er zijn momenteel zestig kaarten in gebruik. Zowel medewerkers als werkleiders vinden de signaleringskaart ‘prettig’.
Andere middelen zijn aanpassingen in werktijd (‘Sommigen werken twaalf uur per week.’) of van de werkplek. Dan gaat het bijvoorbeeld om werken in een prikkelarme ruimte of een afdeling waar het minder druk is, minder beweging is en de muziek zacht staat.
Bij SW Alphen aan den Rijn zit de klantmanager van de (regionale) Dienst Werk en Inkomen in huis en komt een begeleider vanuit de Ggz over de vloer. Zijn er vragen over een medewerker, dan benadert men, met zijn of haar toestemming, de behandelaar. ‘Je moet voorkomen dat mensen uitvallen,’ zegt Linda Wanders. Dat lukt. Zowel de uitval als het verzuim van de betreffende medewerkers zijn minder. Voor Linda Wanders reden een volgende stap te zetten. ‘Een aantal mensen is bijvoorbeeld meer uren gaan werken. Ons doel is hen voor te bereiden op beweging naar buiten. Hoe meer uren ze werken, hoe groter de kans dat ze uitstromen.’ Het SW-bedrijf houdt contact met de bedrijven waar hun medewerkers met psychische klachten zijn gedetacheerd. ‘We dragen de aanpak ‘warm’ over.’ En daarmee benadert het SW-bedrijf de doelstelling van het kabinet met de Participatiewet.
Banen werven
Kunnen nieuwe re-integratiekandidaten met een psychische beperking ook rekenen op een dergelijke doelgroepgerichte indicatiestelling, begeleiding, hulpmiddelen als de signaleringskaart en bijhorende expertise en ervaring die de sociale werkvoorziening opbouwde? Linda Wanders heeft er een hard hoofd in. ‘Ik kom wel eens werkgevers tegen die zeggen: “Het ging lange tijd goed met die medewerkers en nu niet meer. Hoe komen we weer van ze af?”,’ zegt ze.
‘Wij willen deze groep eigenlijk niet als bijzonder benaderen maar gewoon maatwerk bieden als dat vereist is,’ laat een woordvoerder van gemeente Alphen aan den Rijn weten. ‘Iedereen die zich meldt bij de gemeente krijgt een intake en ondersteuning die hij of zij nodig heeft. Dat is met de Participatiewet niet veranderd.’ Gemeenten hebben de mogelijkheid jobcoaching in te zetten om arbeidsgehandicapten in een baan te begeleiden; werkgevers kunnen loonkostensubsidie krijgen als zij iemand met een beperking een zogenoemde garantiebaan bieden. Maar daarvoor zijn gemeenten dus afhankelijk van anderen geworden. ‘De werkgeversservicepunten gaan actief aan de slag met het werven van deze banen, want ze worden nog niet spontaan aangeboden,’ zegt de gemeentelijke woordvoerder.
Toch is de bedoeling dat er de komende tien jaar 125.000 banen voor arbeidsgehandicapten bijkomen, onder andere voor klanten met een psychische stoornis. Overheid, werkgevers en vakbonden sloten daar in 2013 een Sociaal akkoord over (zie onze berichtgeving hierover in het vorige SW Journaal, red.). Werkgevers zullen tot 2026 100.000 extra banen scheppen, de overheid 25.000. Na het doodbloeden van initiatieven daartoe in de vorige eeuw, zetten overheid en sinds kort ook bedrijven zich weer actief in voor banen voor mensen met een beperking. Werkgevers doen dat met organisaties als De Normaalste Zaak, Onbeperkt aan de slag en Werkgevers gaan inclusief.
Eerst zien, dan geloven. Het UWV en de Ggz maakten in 2012 al afspraken over samenwerking om de arbeidsparticipatie van mensen met een psychische aandoening te bevorderen. Begin 2015 blijkt daar echter nog weinig van terechtgekomen te zijn. De kloof tussen ‘arbeid’ en ‘zorg’ is nog diep. Gemeenten en Sociale diensten begonnen pas onlangs zich toe te rusten voor hun taak Ggz-cliënten naar reguliere banen te leiden. De VNG lanceerde in december 2014 een Werkwijzer met begeleidingskaarten Re-integratie van klanten met psychische aandoeningen voor leidinggevenden en klantmanagers bij de Diensten Werk en inkomen. Aan de hand daarvan kunnen die hun know how rond psychische problematiek en werk vergroten, samenwerking zoeken met de Ggz, gaan werken aan vooroordeel en stigma en zorgen dat klanten die een baan vinden niet uitvallen. Vol verwachting wordt in dit verband de Amerikaanse methodiek Individuele Plaatsing en Steun (IPS) uitgeprobeerd. Het is een interventie om deze doelgroep met succes te coachen op de werkplek. IPS integreert arbeidstoeleiding, zorg en behandeling. Gemotiveerde re-integratiekandidaten beginnen direct met werk, een IPS-jobcoach begeleid hen. Gemeente Den Haag doet een pilot.
Ervaringsdeskundigheid
Opmerkelijke elementen in de door de VNG ontwikkelde werkwijze zijn, ten eerste, dat klantmanagers bij re-integratie zoveel mogelijk moeten aansluiten bij de wensen, ervaring en mogelijkheden van de klant. Dat staat haaks op de bejegening die Nathalie Hexspoor ten deel viel en op het strenge (sanctie)beleid van het kabinet Rutte II. Daarin moeten bijstandsontvangers immers passende arbeid accepteren op straffe van korting op de uitkering, bereid zijn drie uur te reizen voor hun werk, etc. Ten tweede is uitdrukkelijk een rol weggelegd voor zogeheten ervaringsdeskundigen. Mensen met een psychiatrische achtergrond worden uitgenodigd klantmanagers te trainen en klanten met psychische problematiek na plaatsing te coachen, om uitval te voorkomen.
Hans van Eeken is zo’n ervaringsdeskundige. Hij begon een jaar geleden een eigen bedrijf als ervaringswerker, kwartiermaker en zelfhulp-coach. Hij werkt voor zorgverzekeraars, geeft cursussen aan arbeidsdeskundigen en sprak onlangs als vertegenwoordiger van de Vereniging van Ervaringswerkers met Divosa. Hij was zelf vier jaar totaal van de wereld, met een depressie en angststoornis. Zijn ervaring met re-integratiegesprekken is dat ze hun doel voorbijschieten. Geen trajecten van buiten- of bovenaf, maar motivatie opbouwen van binnenuit en onderop, is zijn advies. ‘Bij veel Ggz-cliënten is lethargie dominant, ook door medicatie. Toen ik zelf ernstig ziek was, was mijn vermogen om initiatief te nemen en werk te zoeken sterk verminderd. Ik was platgeslagen en had rolverlies. Ik was m’n bedrijf, vrouw, kinderen en huis kwijt. Boodschappen doen kostte al heel veel energie.’
Dat is het nulpunt waar klantmanagers of begeleiders naar zijn mening bij zouden moeten aansluiten. ‘Onder alle puinhopen is er nog ergens eigen kracht,’ aldus Hans van Eeken. ‘In de Ggz zitten veel mensen met afgebroken studies, relaties en levens. Er is meestal niets mis met hun arbeidsmoraal, maar de zekering tussen hun zelfbeeld en eigen kracht is doorgebrand. Als die verbinding wordt hersteld kan men een begin maken met participatie.’
Zijn aanbod in bijvoorbeeld zelfhulpgroepen is een subtiel proces van uitdagen en een rolmodel bieden. ‘Totdat mensen hoop krijgen en het vlammetje gaat branden. Als mensen levenslust voelen, dan willen en kunnen ze weer wat.’ Ervaringswerkers zijn bondgenoten in dit proces, geen lotgenoten, zegt hij er nadrukkelijk bij.
Nathalie volgde een opleiding tot ervaringswerker en zit nu in een pre-starterstraject om als zelfstandige te beginnen. Ze stelde een bedrijfsplan en is in afwachting van het advies van een coach en de levensvatbaarheidstoets van de beoordelingscommissie. Als die positief zijn, verlaat ze de Wwb. ‘Ik ga herstelgericht coachen, o.a. van langdurig bijstandsgerechtigden. Slachtofferschap achter je proberen te laten, eigen verantwoordelijkheid nemen en voor jezelf opkomen.’ Haar bedrijf gaat Tramontane heten. Dat u het weet.
Hans van Eeken heeft de ervaring dat mensen na herstel heus uit zichzelf aan de slag gaan. ‘Mijn geloof in het herstelvermogen van Ggz-cliënten is groter geworden. Als je maar vertrouwen in hen uitspreekt. Met de houding dat het nooit wat met hen wordt, lukt het niet. Door de Participatiewet zijn mensen weer in beeld in plaats van afgeschreven.’
Mochten ‘beginners’ bij UWV, Diensten Werk en inkomen, gemeenten en bedrijven dus omhoog zitten met hun targets, doe een beroep op de expertise van SW-bedrijven en ervaringswerkers.