‘Mensen die in armoede opgroeiden, voelen zich inderdaad vaak niet begrepen.’
in: Zorg+Welzijn 2015
Sociale professionals bekommeren zich om mensen die in armoede leven. Zij ondersteunen hen wanneer werkloosheid, verslaving en/of huisuitzetting armen boven het hoofd groeien. Toch lukt het vaak niet klanten die diep in de problemen zitten duurzaam op de rails te krijgen. Er ontstaan gemakkelijk misverstanden, conflicten en wantrouwen. Omdat klanten bijvoorbeeld afspraken niet nakomen of adviezen niet opvolgen. Goed bedoelende hulpverleners denken dat klanten niet bereid zijn iets aan hun problemen te doen. Professionals raken gefrustreerd, gaan soms zelfs op hun klant neerkijken. Hulpvragers op hun beurt voelen zich niet begrepen en vanuit de hoogte bejegend. Zij zijn misschien eigenwijs, maar van goede wil. Het probleem is vaak dat ze niet beschikken over de kennis en vaardigheden om te doen wat van hen wordt verlangd. Bijscholing in ervaringsdeskundigheid armoede en sociale uitsluiting en samenwerken met ervaringsdeskundigen, kunnen hier verandering in brengen. Lijja de Vries: ‘Ik werk niet meer met mensen met een rugzak, maar met de rugzak zelf.’
Gekwetste ziel
Professionals en klanten die kampen met armoede, zitten soms op een andere golflengte, zij spreken elkaars taal niet. Titia is zo’n klant. Ze is eind vijftig, heeft een leven vol persoonlijke ellende achter de rug en ligt voortdurend in de clinch met professionals. Zij zit al tientallen jaren in de bijstand; het lukt niet daar uit te komen, ondanks de vele pogingen daartoe. Als moeder van drie kinderen, wilde ze werken op háár voorwaarden, maar vond steeds overheidsdiensten en, steeds veranderende, regels op haar weg. ‘Je loopt tegen een muur aan.’ Titia voelt zich niet gehoord en is er ziek van, zegt ze. ‘Repressie leidt bij mij tot depressie. Niemand begrijpt dat ik niet uit de bijstand raak, ook m’n familie niet. Mensen zeggen dat je overdrijft en dat armoede je eigen schuld is.’
Hoe doorbreek je deze negatieve spiraal, hoe zorg je dat de communicatie verbetert en de situatie niet escaleert?
‘Mensen die in armoede zijn opgegroeid, zijn pas vatbaar voor beleid als hun gekwetste binnenkant wordt geheeld,’ zegt Lut Goossens. Zij is oprichter van vereniging De Link, die in België begon met de opleiding Ervaringsdeskundigheid armoede en sociale uitsluiting (zie kader). ‘Je kunt mensen helpen bij huisuitzetting, of grote schulden, maar als je de schade aan hun ziel niet ziet, verandert er niets structureel. Ze moeten eerst herstellen, opkrabbelen.’ Sociale professionals moeten zich realiseren dat klanten zelfs door een klein verzoek al overvraagd kunnen zijn. Begrijpen dat hun argwaan een reactie kan zijn op de talloze interventies van deurwaarder, politie, school, jeugdzorg en sociale dienst waar zij mee te maken hebben. Lut Goossens: ‘Opgeleide ervaringsdeskundigen kunnen optreden als intermediair tussen sociale professional en klant. Zij staan dichter bij bewoners of uitkeringsontvangers dan begeleiders. Klanten vertellen ervaringsdeskundigen zaken waar professionals niet van op de hoogte zijn. Ondersteunen professional en ervaringsdeskundige samen, dan richt de klant zich altijd tot de laatste. Door hem of haar voelt men zich erkend en meer mens.’
Onzichtbaar lijntje
Docent Lijja de Vries volgde samen met ervaringsdeskundige Karin van den Hende het verkorte Train de trainersprogramma van De Link in Nederland. Zij geven nu samen de opleiding Ervaringsdeskundige in Generatiearmoede (zie kader). Lijja de Vries herkent de fricties tussen professionals en mensen die in armoede leven. ‘Ik stelde de cursisten bijvoorbeeld voor de opleiding samen te ontwikkelen. Ik wilde hen inspraak geven. Maar zij willen structuur en huiswerk, geen inspraak. Ze groeiden op zonder kansen of positieve ervaringen. Nu ze naar school kunnen, willen ze er alles uit halen.’ Een ander voorbeeld van miscommunicatie is dat een meningsverschil voor de studenten hetzelfde voelt als een conflict. ‘Ze vinden al snel dat je niet luistert. Sommige cursisten leefden jaren op straat en zijn vechters geworden. Als je die context niet kent, ontstaan confrontaties. Ze kijken tegen je op, maar je bent tegelijkertijd iemand die hen nooit zal begrijpen. Karin wijst me er soms op dat ik kennis anders moet aanbieden. Haar meerwaarde is dat ze sneller tot de kern van de zaak komt.’
Het taalgebruik van professionals is vaak ‘net een stapje te hoog’, zegt Karin van den Hende. ‘Mensen die in armoede opgroeiden, leerden die taal niet. Zij voelen zich inderdaad vaak niet begrepen. Het stelt deelnemers gerust als zij weten dat ik zelf ervaringsdeskundig ben. Ik herken hun reacties en probeer hen met andere woorden te benaderen. Herkenning en begrip leggen een basis. Ik noem het een onzichtbaar lijntje.’ Verder is geduld nodig, heel veel geduld, zegt Karin van den Hende. ‘Soms ligt de oorzaak van hun problemen in het verleden en kost het tijd dingen te onderkennen. Sommige mensen moeten hun ouders en afkomst te kakken zetten. Zo ervaren ze dat en dat is moeilijk, want niemand is loyaler dan kinderen. Als zij je hun pijn laten zien, zijn ze kwetsbaar en nemen misschien een vechthouding aan. Mensen kunnen pas verder komen als ze de tijd krijgen hun kracht te ontdekken.’
Meerwaarde ervaringskennis
Deelnemers torsen over het algemeen meer levensbagage mee als professionals, stelt ook Lijja de Vries. ‘Die rugzak is hun kapitaal. Zij leren hier dat kapitaal goed in te zetten.’ Daarvoor reflecteren de deelnemers op wat armoede met hen heeft gedaan. In hun werk moeten zij ook afstand kunnen nemen. Binnenkort starten de stages, bij verslavingszorg, de gemeente en een woningcorporatie. ‘Als iemand het eigen verleden niet goed verwerkt en snel explodeert, komen ze misschien niet door de screening voor die stages.’ Wat De Vries maar wil zeggen is dat participatie van (opgeleide) ervaringsdeskundigen niet alleen een kwestie is van kennis of voldoen aan regels. Er komt meer bij kijken. Lijja de Vries: ‘Sociale professionals begrijpen vaak niet wat generatiearmoede met mensen doet, hoe anders zij in het leven staan. Zij hebben geen zelfrespect, maar wel overlevingskracht.’ Ze zoeken ‘de groei naar omhoog’, vult Karin van den Hende aan. ‘Maar dat kost tijd.’
Het werken met ervaringsdeskundigen heeft de manier van werken van Lijja de Vries veranderd. ‘Ik was gewend oplossingsgericht te denken. Ervaringsdeskundigen gaan op zoek naar de eigen kracht van deelnemers. Laat mensen zelf hun oplossing vinden.’
kader
In de opleiding Ervaringsdeskundigheid armoede en sociale uitsluiting van De Link komen houdingen, methodieken en vaardigheden aan bod, zoals feedback en krachtgericht werken. Ervaringsdeskundigen en professionals volgen de training deels samen, deels apart. In navolging en met hulp van De Link start(t)en ook opleidingen Ervaringsdeskundigen armoede in Groningen, Utrecht en Amsterdam. Opgeleide ervaringsdeskundigen werken in jeugd- en schuldhulpverlening, maatschappelijk werk en het onderwijs samen met professionals.
Groningen bood de eerste opleiding Ervaringsdeskundige in Generatiearmoede aan in Nederland, op ROC Noorderpoort in Veendam. De tweejarige opleiding is een pilot, die nog op landelijke erkenning wacht. De eerste zeven afgestudeerde ervaringsdeskundigen zijn al aan de slag. Zie: www.noorderpoort.nl/nieuws/Paginas/Noorderpoort-heeft-eerste-opleiding-armoededeskundigen.aspx).
In Amsterdam start in 2016 een driejarige opleiding voor ervaringsdeskundigen. Daartoe zetten verschillende partners samen een coöperatie op. Contactpersoon voor de opleiding Armoede en Ervaringsdeskundigheid in Utrecht is Edwin Peters, edwinpeters@freeler.nl, m: 06 41 755 988.