Annemiek Onstenk Journalist

tekst, redactie & research

Weblog

Buurzaamheid en burenhulp

door

Veel van de verzorgingsstaat die onze ouders na de Tweede Wereldoorlog opbouwden is verdwenen. We leven nu in een participatie- en doehetzelfsamenleving. Hoewel de behandel- en medicijnkosten jaarlijks stijgen is de toegang tot zorg beperkt door poortwachters en indicatiestellingen. Al dan niet demente ouderen, kinderen met een verstandelijke beperking, mensen die ernstig psychisch lijden, een beperking hebben of chronisch ziek zijn, worden geacht zolang mogelijk thuis te blijven wonen. Zelfredzaamheid is echter ook het resultaat van emancipatie van verschillende groepen burgers. De wens om zelf de regie over het eigen leven te hebben en zolang mogelijk te houden, leeft breed. Met ronde tafel conferenties organiseren we de zorg rondom een kind of multiproblem gezin zelf, samen met professionals. Ook hospices, vooral gerund door vrijwilligers, zijn een mooi voorbeeld van zelf doen.

In die zin is de overgang van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving een goed antwoord van overheidswege op bewegingen van onderop. Ook ontwikkelingen als vraaggerichte zorg, waarbij niet het zorgaanbod maar wensen en behoeften van de cliënt leidend zijn en uitgaan van het gezonde in plaats van alleen het zieke deel, zijn in dit licht positief. Kijken naar wat iemand (nog) zelf kan is maatschappelijk wenselijker dan mensen onnodig medicaliseren en hospitaliseren.

Het voornaamste probleem met het adagium zelfredzaamheid is dat die van wens plicht is geworden. Je móet het zelf uitzoeken als je hulp nodig hebt, of je het nu wilt en kunt of niet. Heel veel mensen redden zich momenteel onvoldoende in de participatiesamenleving, door een verstandelijke beperking, armoede, psychische problematiek of ouderdom. Niet iedereen is een zelfredzame, mondige burger. De nieuwe norm van sterk, zelfbewust en zelfredzaam zijn maakt mensen onzichtbaar die dat minder of níet zijn. Daar loert verwaarlozing of veronachtzaming van hun noden en behoeften. Zorgmijders hoef je niet te dwingen hulp te aanvaarden om, in overleg met hen, toch naar hen om te kijken.

Buurzaamheid

In het woon/werkgebouw waar ik zelf woon, buigt een groepje bewoners zich over burenhulp. Hoe willen en kunnen we thuis oud worden als de kinderwagens plaatsmaken voor scootmobiels en we van druk, druk, druk overgaan naar rustig aan doen vanwege ziekte of pensioen. Ons woongebouw ís al een community waar buren elkaar bijstaan als zij dat willen en dat nodig is. Maar hoever gaan we daarin en wat kunnen we allemaal doen en organiseren zodat we zolang mogelijk prettig in eigen huis kunnen blijven wonen?

Uit een behoeftepeiling bleek dat de wens zelf- en samenredzaam te zijn wordt gedeeld. Daarom willen we burenhulp uitbouwen tot een sociaal netwerk, waarbij we zichtbaar maken hoe we elkaar van dienst kunnen zijn en weten wie wat voor anderen wil en kan doen met als uitgangspunt: niets hoeft maar vragen en aanbieden staat vrij. Welke buren willen eens koken, brengen/halen of meegaan bij ziekenhuisbezoek, helpen bij hulpmiddel aanvragen, een brief schrijven, etc. tegen betaling van onkosten? En hoe verplichtend/vrijblijvend is de ‘match’? Kun je, als je aanbiedt te koken, daar om persoonlijke reden de volgende dag vanaf zien?

Voor mensen die stoppen met werken, ziek zijn of geïsoleerd, kan eenzaamheid op de loer liggen. Burenhulp kan hier een rol spelen, door een klein gebaar of er te zijn als buren daarom zouden vragen. Gewoon, omdat het iedereen kan overkomen. In dergelijke buurzaamheid zit een element van wederkerigheid. Iets geven is vaak ook iets ontvangen.

Burenhulp zou zich in de toekomst kunnen ontwikkelen tot iets tussen informele en formele zorg in. Buren met een zorgvraag/aanbod kunnen van zorgconsument zorgproducent worden en daar erkenning voor krijgen. B.v. de erkenning dat actieve buren/mantelzorgers die ook nog arbeidsplicht hebben, worden vrijgesteld van sollicitatieplicht als zij een uitkering hebben. Als we met burenhulp zorgkosten uitsparen omdat mensen langer thuis kunnen blijven wonen, kunnen we gemeente en/of zorgverzekeraars een bijdrage vragen voor de aanschaf van voorzieningen als een defibrillator of onze burenhulp in aanmerking te laten komen voor pgb-financiering.

 

 

 

Burgerschapsonderwijs uit de wij/zij hoek

door

Leerkrachten moeten kinderen de basiswaarden van de Nederlandse rechtsstaat bijbrengen, zo luidt de opdracht van onderwijsminister Arie Slob aan scholen in het basis- en voortgezet onderwijs. Scholen worden al tien jaar  geacht lessen burgerschap te geven, maar die komen volgens de Onderwijsinspectie niet overal van de grond. Het kabinet diende onlangs een wetsvoorstel in om de opdracht voor het geven van het vak burgerschap te verhelderen. Ook wil de minister onderwijs over zaken als vrijheid van meningsuiting, gelijkwaardigheid, begrip voor anderen en onderlinge verdraagzaamheid minder vrijblijvend maken.

Op de pabo’s is burgerschap onderdeel van het lesprogramma voor toekomstige leerkrachten. Rob Bartels, docent aan de pabo van Hogeschool InHolland, waarschuwt dat we het vak burgerschap niet door een medische bril moeten bekijken. ‘Stop er een pilletje burgerschap in en er komt democratische gezindheid uit. Zo werkt het niet. Of en hoe een democratische gezindheid zich ontwikkelt is ook afhankelijk van de omgeving en samenleving waarin kinderen opgroeien. De school is geen eiland.’ Wat hij de toekomstige juffen en meesters onder andere bij wil brengen is dat zij democratische principes in het onderwijs zelf integreren, de dialoog aangaan met leerlingen uit verschillende culturen, hun oordeelsvermogen helpen ontwikkelen en verantwoordelijkheid leren nemen voor de omgeving, natuur en maatschappij. ‘Laat kinderen onderzoeken hoe iets zit en hoe je zaken kunt begrijpen. Dat gaat aan meningen vooraf.’

Hoe praat je in de klas bijvoorbeeld op een respectvolle manier over controversiële maatschappelijke kwesties als Zwarte Piet? Wat betekent vrijheid van meningsuiting als het gaat om uitlatingen die kwetsend voor anderen zijn? Gemeente Den Haag liet adviseur Samira Bouchibti de methodieken op schrift stellen waarmee Haagse scholen sinds twee jaar werken. In juni 2018 verscheen haar Handboek maatschappelijke en sociale thema’s voor docenten en onderwijsprofessionals, dat ook lezenswaard is voor geïnteresseerden buiten Den Haag. Het geeft concrete tips en tools voor hoe je burger- en Nederlanderschap in de klas aan de orde stelt, leerdoelen rond begrippen als vrijheid, identiteit en morele oordeelsvorming rond maatschappelijke thema’s als etnisch profileren, islam en rechten van homo’s, lesbiennes en transgenders. Bouchibti houdt leerkrachten voor een balans te zoeken tussen een open houding, luisteren, normeren, informeren en sturen. Pareer meningen als ‘Asielzoekers zijn criminelen’, die gebaseerd zijn op gevoel en vooroordeel, met feiten, stelt zij. Laat leerlingen onderzoeken hoe het echt zit.

Moeder aller adviezen en daarom helemaal voorin het handboek te vinden, is het overstijgen van wij/zij-denken. Anders betrekken leerlingen (en leerkrachten) meteen vast hun stellingen en zetten hakken in het zand. De opdracht van de gemeente lijkt vooral ingegeven door de wens en het streven de Nederlandse grondrechten, waarden en wat ons in dit land bindt over het voetlicht te brengen. Het boek is een dialoog met tweede of derde generatie kinderen van gastarbeiders, jonge moslim/a/s en leerlingen met Surinaamse roots en heet niet voor niets Waarom zijn wij Nederlander? Bij de voorbeelden, vragen en tips over hoe de leerkracht in gesprek zoekt met leerlingen gaat het om kinderen die zich meer moslim, Surinamer of Turk dan Nederlander voelen of het recht opeisen om te vinden dat homo’s vies zijn, zoals Wilders ‘Minder Marokkanen’ mag roepen. Het benadrukken van ‘onze’ waarden en ‘onze’ samenleving dient om duidelijk te maken dat mensen die hier geboren zijn, de taal spreken en een Nederlands paspoort hebben erbij horen en gewoon Nederlander zijn, ongeacht huidskleur, afkomst (voor)ouders, geaardheid, etc. Als die leerlingen vanuit een ander ‘ons’ praten, van thuis, Turkije of het slavernijverleden, ben je er nog niet. Het is goed de norm te stellen dat de vrijheid van de een ophoudt waar die van de ander in het gedrang komt, het belang van zelfbeschikking te benadrukken en de keerzijden van verlokkingen van een criminele loopbaan expliciet te adresseren. En de methodieken in het boek zijn degelijk uitgewerkt en bruikbaar. Als het echter uitsluitend gaat om twistpunten tussen oude en nieuwe Nederlanders komt de dichotomie tussen ‘wij’ en ‘zij’ elke keer terug. Dan wordt de beperking tot één doelgroep een tekortkoming van het boek en de methodieken. Misschien helpt het bij normstellend lesgeven over burgerschap ook andere vormen van ongewenst of crimineel gedrag aan de kaak te stellen. Milieucriminelen die afval van hun illegale drugslaboratoria in de natuur dumpen, zware jongens van motorclubs die in wapens handelen, vrouwenhandelaren en witwassers onder de rijken. Ook positieve voorbeelden kunnen het blikveld verbreden, bijvoorbeeld omkijken naar ouderen zoals onze Marokkaanse Nederlanders dat doen. Als we maar uit de groef komen van ‘wij’ en ‘zij’, Hollanders en moslims (die zich zouden moeten aanpassen), want zo netjes rond lopen lijnen tussen bevolkingsgroepen natuurlijk niet.

Waarom zijn wij Nederlanders? Handboek maatschappelijke en sociale thema’s voor docenten en onderwijsprofessionals, Samira Bouchibti, juni 2018 is een uitgave van Gemeente Den Haag

Mienskipkeunst in Franeker

door

Insideout heet het panoramisch doek dat tot eind juli te zien is bij Groot Lankum in Franeker. Ruim honderd (ex)psychiatrische patiënten uit Friesland schilderden een kleurig landschap van stemmingen. ‘Ik ben vrolijker geworden,’ zegt een van de panoramisten. Panorama Franeker is community art die niet alleen de kijkers opfleurt, ook de makers.

in: Deviant, juni 2018

Thea Gerritsen bedacht twee jaar geleden dat zij in het kader van Leeuwarden, culturele hoofdstad 2018 wilde laten zien dat er in psychisch kwetsbare mensen kunstzinnige talenten schuilen. Het gaat haar als raadsvrouw in de ggz aan het hart dat zij zo vaak kansarm zijn, terwijl ze zoveel kunnen. Zij betrok kunstenaar Baukje Spaltro, zelf ervaringsdeskundige in de psychiatrie, bij het ontwikkelen van een kunstproject. Hun plan groeide uit tot megaproject Panorama Franeker, waar (ex)cliënten uit de hele provincie bij betrokken zijn, maar ook veel zorg- en welzijnsorganisaties, begeleiders, sponsors en gemeenten.

Binnenstebuiten

Op negen locaties in de provincie ging Spaltro aan de slag met groepen (ex)cliënten uit de ggz. Iedere groep kreeg de opdracht de eigen beleving van het Friese landschap uit te beelden op het doek. De deelnemers begonnen met praten en brainstormen, vervolgens schilderden zij in samenwerking onder andere wouden, duinen en het wad. Baukje Spaltro maakte van de negen doeken één panoramisch geheel van 40 meter in de rondte, het landschap van stemmingen waar deelnemers hun binnenwereld naar buiten brengen. Insideout.

Elisa (34) uit Heerenveen schilderde vogels, molens en riet. Op de dagbesteding waar ze ? keer per week naartoe gaat, maakte ze altijd donkere duistere schilderwerken. Voor het panorama gebruikte ze heldere kleuren en ze blijft met kleur werken, vertelt ze. ‘Ik ben vrolijker geworden.’ Ook Yaron (29) uit Heerenveen schilderde al bij de dagbesteding. ‘Ik heb ADD, daarom is het druk in m’n hoofd. Schilderen houdt me helder, het geeft me focus.’ Hij werd uitgenodigd mee te doen met het kunstproject van Thea Gerritsen en Baukje Spaltro. Dat beviel. ‘Dat uit het niets zoiets moois kan ontstaan is fascinerend. Ik vond het wordingsproces nog leuker dan het eindproduct.’ De vrijheid waarin hij kon schilderen had voor hem toegevoegde waarde. ‘Ik heb verschillende banen gehad, maar viel steeds uit vanwege de werkdruk. Hier voelde ik me vrijer en meer gewaardeerd dan in een gewone werkkring.’ Anneke (58) uit Sneek kreeg rond haar 50ste een depressie en later de diagnose autisme. Zij begon op haar 53ste met schilderen. ‘Wat je met woorden niet kunt, kun je beeldend wel uitdrukken.’ Ze schilderde onder andere een molletje. ‘Dat is een metafoor voor mezelf: blind en in de luwte.’

Samenwerken

Naast het vanuit de eigen beleving kunst creëren, noemen mensen samenwerken als tweede positieve effect van Panorama Franeker. Elisa dacht dat zij moeite zou hebben met samenwerken in een groep. ‘Ik nam echter de leiding en zorgde zelfs voor anderen. Je realiseert ook dat je niet de enige bent met psychische problemen. De samenwerking heeft me heel goed gedaan. Jammer dat het maken van het panorama afgelopen is.’ Anneke hield aanvankelijk de boot af. ‘Werken in een groep is niet mijn ding, maar bij het panorama schilderen ontmoette ik heel interessante mensen. Ik kwam in een andere wereld dan normaal. Je voelt elkaars kwetsbaarheid. Je bent wie je bent en hoeft je hier niet te verdedigen. Ik hoop contact te houden met de vriend/inn/en die ik maakte. Ik heb niet veel vrienden, dit heeft echt wat extra’s geboden.’

Artistiek leider Baukje Spaltro is meer dan trots op het kleurige resultaat en haar mienskip, haar gemeenschap van panoramisten. ‘Panorama Franeker nodigt je uit om anders te kijken naar het Friese landschap, de ander en de psychiatrie.’

Het Panorama Insideout is tot 29 juli te bewonderen op het terrein van GGZ Friesland Groot Lankum in Franeker www.panoramafraneker.nl

Piketpalen rond ervaringsdeskundigheid

door

Omverwerpen of meedoen, revolutie of hervorming? Als ik tijdens het tweede jaarcongres van Zorg+Welzijn op 24 april 2018 de woorden ‘radicale rechtvaardigheid’ hoor, trekken herinneringen aan discussies (toen diskussies) in de linkse en feministische beweging van een tijd geleden voorbij. De richtingaanwijzers die ervaringsdeskundigen nu tegenkomen, herken ik uit de vrouwenbeweging. Veranderen we de systeemwereld of wenden we ons af en richten we onze eigen hulpverlening (opleiding, vakbond, politieke partij, etc.) op? Laten we ons doodknuffelen en ‘inkapselen’ of laten we ons niet in met ‘de vijand’? De meeste feministen kozen toen voor meedoen en veranderen van binnenuit. We streden voor erkenning en gelijke rechten, net als ervaringsdeskundigen nu. Er zijn opleidingen – binnenkort zelfs godbetert, certificaten en een beroepsregister – voor ervaringswerkers. Ervaringsdeskundigen trekken als vrijwilligers en betaalde krachten de instituties buiten de ggz in. En er is een bijeenkomst over onder andere de meerwaarde van de inzet van ervaringsdeskundigheid. Op het congres Een plus een is drie in de ReeHorst Ede slaan sprekers en deelnemers piketpalen om te markeren wat is bereikt en welke richting ze willen inslaan. Zij bespreken hoe je ervaringsdeskundigheid door ontwikkelt tot nieuwe kennis en kwaliteiten en hoe je die inbrengt in onderwijs, wijkteams en lokaal beleid.

Meerwaarde
Ervaringsdeskundigheid is een middel om elkaar te ondersteunen en de ggz te veranderen tot steunsysteem dat meebeweegt met ons leven, zegt onderzoeker Wilma Boevink, geen doel. Ervaringswerkers zijn een onmisbare schakel om het cliëntenperspectief in zorg en sociaal werk handen en voeten te geven, zegt een deelnemer in de zaal. Ze vormen een brug tussen systeem en klant, tussen zorg, sociaal werk en gebruiker, aldus een ander. ‘Onze meerwaarde is onze ervaringsdeskundigheid.’
Zoals elk ‘ingekapseld’ fenomeen is er monitoring van de invoering en betekenis van ervaringsdeskundigheid. Zo is inderdaad sprake van de verwachte afname van de zorgbehoefte van cliënten en lijken hun eigenwaarde en mentale veerkracht licht toe te nemen als ervaringsdeskundigen hen ondersteunen, stelt wetenschapper Saskia Keuzenkamp vast. De waardering van cliënten zie je (nog?) niet terug in de positie van ervaringsdeskundigen in het sociaal werk. De meesten werken als vrijwilliger (78%), slechts 29% van de onderzochte ervaringsdeskundigen zijn betaald in dienst.
Ook in Vlaanderen hebben ervaringsdeskundigen in de publieke dienstverlening rond onder andere armoede, ggz en verslavingszorg nog geen gelijkwaardige positie. 28% van de ervaringsdeskundigen bij de onderzochte 111 organisaties, veelal residentiële psychiatrie, werkt betaald. 40% van hen proberen ervaringsdeskundigen in de organisatie in te bedden. Waardering is er wel, vertellen onderzoekers Jessica de Maeyer en Thijs van Steenberghe van Hogeschool Gent. Ervaringsdeskundigen bepalen mee wat beleid betreft, verlagen drempels voor de hulp- en dienstverlening en hebben een verschuiving van zorg naar herstel in gang gezet. De sprekers van de zuiderburen breken een lans voor de rol van ervaringsdeskundigen als kritische stem om maatschappelijke verandering te bewerkstelligen en als begeleiders van cliënten, zonder hen te zwaar te belasten.
In de wandelgangen beluister ik ongeduld. ‘Ik hoor liever verhalen over nieuwe tools en best practices dan langdradige wetenschappelijke beschouwingen,’ moppert iemand tijdens de lunch. Ook dat herinner ik me: de mars door de instituties is lang en kan saai en taai zijn. Onderzoek brengt echter ook de successen in kaart, zodat behandelaars, sociaal werk en lokale beleidsmakers niet om ervaringsdeskundigheid heen kunnen.

Wordt vervolgd.

Trip

door

Wanneer je bij een boek een paar keer “Kijk uit!” wilt roepen, zoals kinderen voor de poppenkast vroeger Jan Klaassen waarschuwden, dan heb je de lezer bij de kladden. Mij heeft schrijver Sarah Vermoolen in ieder geval beet met haar goed geschreven Trip. Waar hoofdpersoon Manu voor op moet passen is dat ze, vanuit de behoefte aan erkenning, niet voor duizenden euro’s het schip in gaat als investeerder in een food en wellness hype. Vanwege het thrillerachtige karakter verklap ik verder niets over het plot. De vele ingrediënten in Trip bieden echter meer dan een zoektocht naar Whodunit. Manu staat ook voor levenskeuzen, zoekt daarvoor ruimte op reis en beleeft wonderlijke avonturen. Droom, magie en werkelijkheid lopen voortdurend door elkaar zonder dat het verhaal ongeloofwaardig wordt. Vermoolen gebruikt haar ervaringen als reisboekenschrijver en fascinatie voor een aantal natuurverschijnselen die zij op de wereld tegenkwam. Het in eigen beheer uitgegeven boek is een boeiende trip in de verschillende betekenissen van het woord, het lezen meer dan de moeite waard.

‘Ervaringsdeskundigheid is bezig een sterk onderscheidend merk te worden.’

door

‘Regulieren en ervaringsdeskundigen moeten sámen hulp bieden,’ zegt Annique Dirkx op het Zorg+Welzijn congres over ervaringsdeskundigen. ‘We/ze kunnen van elkaar leren.’ Annique maakte als cliënt van beiden gebruik, maar herstelde pas echt nadat een ervaringsdeskundige haar hielp de weg naar zichzelf terug te vinden. Belangrijkste verschil: in de reguliere zorg kreeg zij in hulpverlener/cliënt-relatie te horen wat ze niet goed deed, terwijl ze met de ervaringswerker een gelijk speelveld betrad. ‘Zij keek door m’n masker van “Het gaat goed.” heen en herkende zich in mij.’ Vanaf die click begon het bouwen aan zelfvertrouwen en herstel. Nu is Annique zelf een trotse ‘ervaringsdeskundige in opleiding’.

Annique’s ‘wij’ en ‘zij’ blijkt veelzeggend op het congres, dat op 14 juni 2017 plaatsvond in Ede. Er nemen zowel ervaringsdeskundigen met psychische problematiek, een chronische ziekte, lichamelijke beperking en andere aandoeningen aan deel, als zorgprofessionals en die laatsten voelen zich in de verdrukking. Veel ervaringsdeskundigen deden schrijnende ervaringen op bij de regulieren en moeten niet veel meer van hen hebben. Dat ook veel (ex-)cliënten en ervaringsdeskundigen laten weten in de reguliere zorg gehoord, gezien en serieus genomen te worden, lijkt maar een schrale troost.

Secretaris-generaal Erik Gerritsen van VWS maakte een goede beurt door bij aanvang van het congres ten overstaan van zoveel mondig geworden ervaringsdeskundigen te stellen dat niet minder dan ‘guerrilla in de spreekkamers’ nodig is. ‘Wij van de systeemwereld proberen praktisch verbinding te leggen met de leefwereld,’ zo stelt hij. Bij een uitnodiging voor een spreekbeurt eist Erik Gerritsen standaard dat de sprekerslijst patients included moet zijn. Ook zet VWS zich in voor normale banen voor mensen met een beperking. Toch liep ook hij een kleine smet op zijn joviale blazoen op. Ervaringsdeskundig wetenschapper Wilma Boevink vroeg hoeveel ervaringsdeskundigen VWS zelf in dienst heeft. ‘Waarom bepalen wij het beleid niet?’ Daarop reageerde Gerritsen met de dooddoener ‘Kwaliteit gaat boven quota’. Een pijnlijk moment, dit vis-à-vis met de onlangs gepromoveerde Boevink.

Volgens haar maak je de kloof tussen systeem en leefwereld, tussen ‘zij’ en ‘wij’, niet kleiner door een of twee ervaringsdeskundigen in reguliere zorgteams op te nemen. ‘We moeten volwaardige co-partners zijn om de Ggz voor ons gevoelig te maken. Doel is de Ggz te transformeren naar een multideskundig netwerk dat, samen met welzijnswerkers, armoede bestrijdt en ons steunt in ons leven dat soms goed gaat en dan weer slecht. Op naar een werkelijk helpend systeem!’

De taak van ervaringsdeskundige is niet alleen het ondersteunen van herstel en bijdragen aan zorg voor individuen, stelt ook Alie Weerman, lector aan Hogeschool Windesheim in Zwolle en eveneens spreker op het congres. ‘Ervaringsdeskundigheid, dat bezig is een sterk merk te worden, is in het leven geroepen om kansen te creëren voor mensen die psychisch of chronisch lijden en om onrecht tegen te gaan, zoals schulden die blijven groeien door boetes, het ontbreken van woonbescherming in RIBW’s, schofferende bejegening en het  afschrijven van mensen. Ervaringsdeskundigen dragen bij aan een inclusieve samenleving.’ Om het zij/wij-denken te doorbreken moet de opleiding tot ervaringsdeskundige naar de mening van Weerman ingebed zijn in het vak Social work, dat maatschappelijke veranderingen als focus heeft.

Dus toch revolutie.