Annemiek Onstenk Journalist

tekst, redactie & research

Politiek

Hoe diversiteitsproof is het sociaalindividualisme?

door

Waterstof – maart 2011

De linkse denktank Waterland zoekt naar een herijking van klassieke idealen als vrijheid, gelijkheid en solidariteit en een nieuw evenwicht tussen individualisme en gemeenschapsvorming. Hij schaarde zich onder andere achter het progressief vrijzinnig perspectief van sociaalindividualisme. Hoe verhoudt dit sociaalindividualisme zich tot meer collectieve of collectivistische culturen? Hoe diversiteitsproof is het vrijzinnige gedachtegoed? En hoe wordt er vanaf de oever tegen aangekeken? Ik vraag Halleh Ghorashi, bijzonder hoogleraar Management van Diversiteit en Integratie aan de Vrije Universiteit, naar haar mening.

Mijn vraag logenstraft haar mening dat links, dus ook de progressief vrijzinnigen, soms zo arrogant en van zichzelf overtuigd is, dat zij onvoldoende communiceert met anderen. Dat is dus positief. Van een balans tussen individualisme en collectivisme is volgens haar in Nederland (de westerse cultuur) echter geen sprake. Individualisme vat zij, naar de Poolse socioloog Zygmunt Bauman, op als de situatie waarin het individu autonomie claimt ten opzichte van het collectief. Halleh Ghorashi: ‘Het moment dat het individu dat kan doen, markeert het begin van de moderniteit. Dat individualisme is nu verabsoluteerd. Tegenwoordig ontbreekt in Nederland het verband met het collectief belang vaak.’ Zij vindt dat voor het samenleven van mensen meer verbinding tussen individu en het collectief nodig is. ‘Met ‘leven en laten leven’ vorm je geen gemeenschap. Individuen die hun functie als burgers serieus nemen, moeten hun sociale rol formuleren. Om te werken aan een gezamenlijke toekomst en gemeenschappelijke doelen te formuleren, moeten mensen steeds bespiegelen, over zichzelf én anderen. De vrijheid van het individu is een universele waarde, maar een gemeenschap vorm je pas door verbindingen tussen mensen.’

Wat haar betreft zou links, of de politiek in het algemeen, perspectief moeten bieden op inclusieve gemeenschapsvorming. Daarin mogen culturele waarden en tradities als het progressief vrijzinnig denken in Nederland centraal staan. Ghorashi: ‘Mensen moeten een houvast hebben, niet alles is vloeibaar en in beweging. Als we maar niet doen alsof onze waarden en tradities de enig ware zijn. We moeten ruimte scheppen voor elkaar en dus ook bezig zijn met de vrijheid van anderen. Diversiteit moet je eerst (h)erkennen voordat je ruimte voor anderen kunt maken.’

Open minded discussiëren dus. Als het over autonomie gaat, zijn cultuurverschillen niet zo relevant, vindt Halleh Ghorashi. ‘Mensen willen hun ontwikkeling zelf in de hand hebben. Zij moeten in staat zijn hun autonomie op te eisen, uit welke cultuur ze ook afkomstig zijn. Het onderscheid tussen individualistische of collectivistische culturen is wat mij betreft te essentialistisch. Het is ook niet zo dat iedereen uit een meer collectieve cultuur collectivistisch is ingesteld en iedereen uit de Nederlandse cultuur individualistisch. Dat is groepsdenken, denken in categorieën. Hoewel niet altijd en overal even zichtbaar, kent elke cultuur of religie collectieve druk. Belangrijker is dat armere groepen doorgaans niet beschikken over de condities en middelen die nodig zijn voor bijvoorbeeld zelfontplooiing. Dus hebben ze elkaar meer nodig en heerst er een groepscultuur. De vraag die links zou moeten beantwoorden is wat nodig is om het individuen mogelijk te maken zich op eigen wijze te ontwikkelen. Links moet aan die condities werken.’

Mijn vraag is, wat Ghorashi betreft, dus niet goed gesteld. Het verschil tussen individualistisch of collectivistisch doet er minder toe dan, bijvoorbeeld, klassenverschil. Wordt vervolgd.

Een ander links

door

Het logo en de zaal van de PvdA-manifestatie Een ander NL op 16 januari 2011 in Amsterdam kleurden rood en groen. Job Cohen noemde het milieu in z’n speech echter niet één keer. Gastspreker Jolande Sap van GroenLinks deed dat wel. Ook ging een van de inspirerende panels over duurzaamheid. Drie gedreven en deskundige groene ondernemers en een actievoerder logenstraften weer eens de oude, eendimensionale links/rechts tegenstellingen. De derde prominent, Emile Roemer, wist die tussen kapitaal en arbeid overigens weer tot leven te wekken. Zowel met zijn vocabulaire (‘het volk dienen’, ‘schouder aan schouder’) als door, letterlijk, de mouwen op te stropen. Met dat laatste veranderde hij symbolisch van een white collar in een blue collar. Als brug tussen de vele ouderen en jongeren op de manifestatie werkte dat uitstekend. Want als progressief Nederland, dat andere links, één opdracht heeft, is dat wel het overbruggen van de vele, al dan niet vermeende tegenstellingen en tweedelingen. Die tussen oud en jong, tussen lager en hoger opgeleide mensen, autochtoon en allochtoon, mensen met een baan en uitkeringsgerechtigden, mensen met en zonder angst voor de toekomst, gezonde en zieke mensen, gelovigen en niet-gelovigen, etc.

Op sociale punten konden de linkse sprekers, alle drie nieuwkomers als partijleiders, elkaar goed vinden. Cohen, Roemer en Sap willen mensen aan de onderkant niet eenzijdig op laten draaien voor de kosten van de banken-, financiële en economische crisis. Ze willen extra investeren in onderwijs in plaats van bezuinigen. Om kinderen zoals Cohen’s denkbeeldige ‘Jordy’ (hebben Henk en Ingrid een kleine?) z’n talenten te laten ontplooien.

De drie politiek leiders spraken ieder vanuit hun eigen partij- en verkiezingsprogramma’s. Echt sprankelend was het allemaal niet, maar ze stónden er wel samen, op dat podium.

PvdA, SP en GrLi hadden best een stap in samenwerking verder kunnen zetten. Waarom geen gezamenlijke, progressieve mini-agenda, met, zeg, ‘investeren in onderwijs’, ‘geen nieuwe kernenergiecentrale’ en ‘verdeel de kosten van de verschillende crises eerlijk’? Dan kan ‘de maatschappelijke progressieve meerderheid’ waar Cohen over sprak, zich ergens aan verbinden. Nu moeten mensen zich vastklampen aan de (nogal christelijk beladen, Obama-achtige) ‘hoop’ die de drie zien in de samenleving. Het andere links moet nog warm draaien, maar als de lente komt…

Linkse tegenwind

door

Aanval na aanval op gevestigde instituties lanceerde Geert Wilders de afgelopen jaren en kiezers beloonden hem daarvoor. Internationale verdragen moesten het ontgelden, de Europese Unie, het staatsapparaat, ontwikkelingssamenwerking, de rechterlijke macht, de media en de cultuur. Voortdurend haalde hij haatdragend uit naar de ‘linkse kerk’ en ‘elite’. Alsof links aan de macht was en de gevestigde orde vertegenwoordigde. Deze van Berlusconi, de godfather van Italië, en de Republikeinen in de VS afgekeken demonisering van links (dat de ‘linkse’ parlementaire pers het regerende driemanschap recentelijk tot politici van het jaar koos, zegt genoeg) was effectief. Links werd geregeld in het defensief gedrongen. Daarbij liepen oppositionele (b.v. tegen kabinet Balkenende) en behoudende geluiden (b.v. mensenrechtenverdragen, EU en ontwikkelingssamenwerking handhaven) door elkaar. Bovendien bleven linkse partijen onderling verdeeld. GroenLinks en D66, partijen overigens die eveneens werden beloond door de kiezer, vonden de SP en de PvdA op sociaaleconomisch terrein ‘behoudzuchtig’. D66 zelf is niet voor radicale herverdeling. GroenLinks en de PvdA praatten over samenwerking, maar wilden daar de SP niet bij hebben, etc.

Uit de reacties van links op de megabezuinigingsplannen van Rutte & Co en gemeenten, blijkt wederom hoe diffuus de linkse focus is. Zijn we solidair (en wat is dat dan?) of solitaire? Is links voor een verder doorgevoerde meritocratie of voor herverdelen? Verheffen of verheven voelen? Buitenparlementaire actie of re(a)geren vanuit de oppositie? Verzorgings- of activeringsstaat? Vrijheid of volgzaamheid?

Nu de storm van mister PVV, de grote gedoger, voor een groot deel is uitgeraasd, is er ruimte voor linkse tegenwind. De oprichters van de links-liberale denktank Waterland riepen op tot de vorming van een nieuwe ‘sociaalindividualistische’ beweging. Daarin zouden sociaalliberalen van D66, links-liberalen van de VVD, vrijzinnigen van GroenLinks en sociaalindividualisten in de PvdA elkaar kunnen vinden. De combinatie ‘sociaalindividualistisch’ moet borg staan voor vrijheid om anders te zijn, denken en leven en voor gelijke kansen voor iedereen. Volgens Dick Pels, medeoprichter van Waterland, impliceert een radicale kansengelijkheid een herverdeling van economisch en cultureel bezit en een rechtvaardige spreiding van inkomen, kennis en macht (in: Wat de Vrijzinnig-Democraten willen, Stichting Waterland, 2008).

Paul Lucardie en Gerrit Voerman van het Documentatiecentrum Nederlandse politieke partijen stellen in het pas verschenen Van de straat naar de staat? GroenLinks, 1990-2010 dat GroenLinks, D66 en de PvdA elkaar over de gehele linie naderen. De ideologische en programmatische verschillen tussen hen bestaan nog altijd, maar zijn kleiner geworden. Vooral omdat het accent bij het nu twintigjarige GroenLinks is verschoven van buitenparlementair naar gouvernementeel. Afgelopen zomer had regeringsdeelname van deze partij gekund, al was de kans over rechts groter dan over links. Ook in het buitenland zijn meer voorbeelden van groenrechtse dan groenlinkse coalities te vinden. Het (potentiële) electoraat is volgens Lucardie en Voerman echter het meest gecharmeerd van een radicaal GroenLinks (selling points: milieu, multiculturalisme), dat links van het drukke midden blijft. Dat sluit toenadering tot de PvdA en D66 naar hun mening overigens niet uit. Een eventuele fusie tussen GroenLinks, PvdA en D66 verwachten zij pas als Nederland verder verrechtst, links electoraal keldert en de PvdA zelfstandig geen kans op het premierschap meer maakt.

Het sociaalindividualistische perspectief van de vroege Waterlanders lijkt niet meer te volstaan als tegenwind in het huidige rechtse klimaat. Onder andere de groene agenda ontbreekt. Nu is milieu geen exclusief links onderwerp (overigens net zo min als ‘kansengelijkheid’, ‘vrijheid’, etc. dat zijn). Maar met de groene leegte van rechts, moet links ijveren voor radicale milieupolitiek. Ook milieu is een herverdelingsvraagstuk, onder meer tussen de generaties. Wat we nu opmaken of onherstelbaar beschadigen, is niet meer beschikbaar voor volgende generaties.

De keuze voor individuele kansen, rechten en vrijheden, komt bovendien volledig in de plaats van de oudlinkse oriëntatie op het collectief. Een notie van solidariteit ontbreekt. Onhoudbaar nu, na de babyboomgeneratie, de veertiger Rutte doorgaat met potverteren. Het Sociaal en Cultureel Planbureau constateerde onlangs dat de huidige jongeren het voor het eerst sinds decennia niet beter krijgt dan de ouderen. Het SCP ziet een omslag in de sociale stijging van volgende generaties. Nu hoeft niet elke generatie in kennis en welvaart over de vorige heen te groeien. Maar mensen moeten wel bereid blijven belasting en premies voor pensioen, AOW of ziektekosten te betalen, ook voor anderen. Naast ontplooiingskansen, rechten en vrijheden voor ieder mens afzonderlijk, is er de collectieve verantwoordelijkheid voor kwetsbare mensen die daar geen gebruik van kunnen (of willen) maken. Zelfredzaamheid is voor velen ideaal, maar moet geen dwangbuis zijn voor hen die daartoe niet in staat zijn of die liever de veiligheid en geborgenheid zoeken van het collectief. Er(gens)bij horen is even belangrijk als jezelf kunnen ontplooien.

Als PvdA, D66 en GroenLinks in staat zijn om met de VVD over regeren te onderhandelen, moet het toch mogelijk zijn om samen met de SP oppositie te voeren. Allereerst met het oog op de keuzen voor bezuinigingen van het Rutte-kabinet en op Provinciale Statenverkiezingen van 2 maart aanstaande. Het, met wisselende meerderheden, parlementair en buitenparlementair, zorgen voor zaken als vermindering inkomensverschillen, realiseren milieudoelen en afbouw hypotheekrenteaftrek, lijkt voorlopig de meest haalbare optie.

Dolle rederijkers

door

Wil (populistisch) ‘rechts’ uiting geven aan z’n afkeer, hekel, minachting, ja zelfs haat ten opzichte van ‘links’, dan zijn termen als ‘grachtengordel’ en ‘linkse kerk’ voldoende om de toehoorder duidelijk te maken hóe groot de hekel is en hóe erg links. De Amsterdamse grachten waren van oorsprong het domein van kooplieden, bankiers, notabelen en andere rijke Amsterdammers. En worden, gezien de huizenprijzen en huren, nog altijd voornamelijk bevolkt door beter betaalde medemensen en bedrijven. Hoewel er progressieve christenen zijn, heeft de kerk als instituut ook niet bepaald een links imago. Eerder het tegendeel. ‘Grachtengordel’ en ‘linkse kerk’ zijn bedoeld als dodelijke treffers. Ze wekken de suggestie dat ‘de vijand’ van weleer nu bij links aan het roer staat. Links zou van woordvoerder van underdogs en verworpenen der aarde tot elite en heersende bovenlaag zijn geworden. Niet langer vertolkt links het maatschappelijk ongenoegen, maar rechts.

Het is vooral retoriek.

Als je naar politieke voorkeur kijkt, stemmen de meeste Amsterdamse binnenstadsbewoners inderdaad links. Maar hoelang nog? De PvdA verbeterde bij de laatste Tweede Kamerverkiezingen het resultaat van 25% in 2006 tot 31,9% in 2010, mede door ‘het burgemeesterseffect’ van voorman Job Cohen. Maar GroenLinks en de VVD wisselden stuivertje. De eerste liep in Amsterdam Centrum (wat meer is dan de grachtengordel alleen) terug van 18,2% naar 16,8%. De VVD groeide van 16,5% naar 18,5%. De SP verloor substantieel, van 17,3% naar 6,4% en de PVV verdubbelde haar stemmenpercentage van 2,6% naar 5,1%. Een echte klapper maakte alleen D66, dat haar steun bijna verdrievoudigde (van 6% naar 15,9%), maar die partij hoort nauwelijks tot de vermaledijde ‘linkse kerk’. Het is ook retoriek omdat de grachtengordel net zozeer staat voor popcorn, patat, bontmantels en kerstmarkt als voor boekhandels, musea en restaurants voor de linkse intelligentsia.

Waar is wel dat de ‘grachtengordel’ symbool kan staan voor democratisering van de cultuur, hier en daar aarzelend weer ‘beschaving’ genoemd. De (mede) door links bevochten emancipatie van arbeiders en kleine luyden, vrouwen, homo’s en mensen afkomstig uit armere streken op de wereld, heeft de maatschappij drastisch veranderd. Gelijke onderwijskansen, gelijke behandeling, stadsvernieuwing, arbeidsparticipatie en minimuminkomens leidden tot goede woningen, enorme groei van het aantal studenten en politieke en culturele vertegenwoordiging van jan met de pet, vrouwen en minderheden. Hoewel veel linkse idealen zijn verwezenlijkt, is Nederland nog verre van de gedroomde maatschappij. De verschillen tussen rijk en arm, tussen mannen en vrouwen, tussen Nederlanders en nieuwkomers, etc. zijn nog altijd groot of nemen zelfs weer toe. Er waren en zijn daarnaast genoeg andere zaken waar links zich om bekommert,  zoals milieu, vrede, veiligheid, mensenrechten en internationale samenwerking.

De vrijzinnig/progressieve denktank de Waterlandstichting verlegde de aandacht geografisch al van de grachtengordel naar de meer landschappelijke periferie. Voor de ‘linkse kerk’ moeten ook verleidelijker termen te bedenken zijn. De fluwelen kopstoot, breed smakelijk, de dolle rederijkers?

Uit de linkse kerk geklapt

door

Veel linkse, feministische of ‘roze’ mensen zullen momenten van twijfel over het maken van ‘de juiste keuze’ hebben gekend, zelfs van verscheurdheid. Ikzelf herinner me bijvoorbeeld een bijeenkomst waar witte vrouwen zich door zwarte vrouwen het zwijgen lieten opleggen om te praten over vrouwenbesnijdenis of eerwraak, omdat dat van hernieuwd kolonialisme zou getuigen. Dat zwijgen kwam voort uit ons schuldgevoel over de witte westerse dominantie in de wereld. Je legde underdogs niet je normen op rond seksegelijkheid en zelfbeschikkingsrecht. We waren solidair zonder voorwaarden vooraf. We vonden bovendien dat zwarte vrouwen, net als witte, recht op hun eigen bevrijdingsstrijd, in hun eigen tempo en onder hun eigen voorwaarden. Maar ook verscheurd dus.

Tegelijkertijd links, feministisch en lesbisch zijn, betekent steeds keuzes maken en zaken tegen elkaar afwegen. Ik liep niet mee in een betoging tegen Israëlische terreur in de Gazastrook, hoe solidair ik ook was en ben met het Palestijnse volk en hoe fel ook tegen de Israëlische bezettingsmacht. Want fundamentalisten van Hamas, op democratische wijze aan de macht gekomen, gebruiken net zo goed geweld en respecteren noch waarborgen vrijheid, gelijkheid en zelfbeschikking van vrouwen en homo’s.

Femke Halsema maakt de afweging van rechten en vrijheden op de GroenLinks conferentie over godsdienstvrijheid politiek. Ze brengt een scheiding aan tussen de vrijheid van godsdienst en de grenzen daarvan. De godsdienstvrijheid in Nederland is een individueel recht. Mensen die op grond daarvan worden gediscrimineerd op de arbeidsmarkt, in het bijzonder onderwijs of in de gezondheidszorg, moeten een beroep op bescherming van de staat kunnen doen. Halsema respecteert ook het in georganiseerd verband beleven van dat individuele recht op godsdienstvrijheid. Ze trekt de grens bij het collectief dat individuen dwingt tot religieuze rituelen of dreigt met sociale uitsluiting, of het nu een kerk, moskee of religieuze gemeenschap is.

Omdat de afweging tussen solidariteit met kwetsbare minderheden en verdediging van mensenrechten voor linkse mensen op dit moment vooral betrekking heeft op gelovige moslims, richt Halsema zich vooral op hen. Progressieve mensen moeten, vaker dan tot nu toe gebeurt, de confrontatie zoeken bij intolerantie van moslims. Net als de uitsluiting van vrouwen van passief kiesrecht door de SGP, is het onaanvaardbaar als orthodoxe moslims onverdraagzaam zijn tegenover andersdenkenden en afvalligen, of hen zelfs uit hun gemeenschap stoten, en reactionair in hun opvattingen over vrouwen en homo’s. Daar moet discussie over mogelijk zijn. Een godsdienst is niet vrij als er gewetensdwang is, aldus Halsema. Vrouwen moeten bovendien keuze- en kansenvrijheid hebben, zowel wat betreft het dragen van religieuze symbolen, als met betrekking tot onderwijs, participatie op de arbeidsmarkt en in de politiek.

Ahmed Marcouch, eenzame strijder van de PvdA, hakt al langer met dit bijltje, én vergaloppeert zich soms. Het is voor progressief Nederland dan ook spitsroeden lopen om op dit moment afgewogen met de principes van godsdienstvrijheid en mensenrechten om te gaan. Moslimbashers staan klaar ‘links’ voor deze gelegenheid bij hun kamp in te lijven. Maar er moet met moslims m/v gepraat kunnen worden over het in vrijheid dragen van een hoofddoek, vrije partnerkeuze in plaats van gearrangeerde huwelijken of het binnen houden van vrouwen, zonder voor kolonialist of racist te worden uitgemaakt.

‘We hebben jullie nodig,’ riep een strijdbare moslimactiviste met hoofddoek op de GroenLinks conferentie over godsdienstvrijheid. ‘Niet te terughoudend zijn als het gaat om indoctrinatie op islamitische basisscholen en in moskeeën.’

We moesten er maar eens over praten.

PREMtime

door

Sinds de opkomst van Pim Fortuyn heeft links Nederland het zwaar. Rechts wint terrein, Wilders lijkt niet te stoppen en met de komst van het nieuwe kabinet heeft links opnieuw een harde klap te verwerken. Wat moet links doen om de gloriedagen van weleer te laten herleven? Morgen in PREMtime: hoe links haar teleurgestelde kiezers terug moet winnen. Prem praat er over met SP-leider Emile Roemer,  Annemiek Onstenk van de Waterlandstichting  en journalist Carel Brendel.